2.14.106 Inventaris van het archief van de adviesraden en commissies op het gebied van cultuur, 1903-1995

De integratie van adviesraden en commissies op het terrein van de monumenten, de musea, de archieven en de archeologie in één advieslichaam voor de verschillende sectoren van het cultureel erfgoed was een langdurig proces van ruim zes jaar. Het instellen van de Raad was het gevolg van het streven van de overheid om de samenhang van de externe advisering te versterken. Dit beleid maakte deel uit van de herstructurering van adviesorganen in het kader van het project reorganisatie rijksdienst dat in 1983 startte met de instelling van de projectgroep externe advisering (commissie Van der Ploeg). Voor de sector Cultuurbehoud betekende dat: Een adviesorgaan op het terrein van het materiële cultuurbehoud; ruwweg overeenkomend met het beleidsterrein van de directie MMA van het Ministerie van WVC; Advisering op hoofdlijnen van het beleid. Die hoofdlijnen kunnen inhoudelijk, bestuurlijk en financieel van aard zijn; Advisering over de verschillende beleidsvelden in hun onderlinge samenhang; Het Adviesorgaan heeft geen executieve bevoegdheden en is geen overlegorgaan of belangenbehartiger. Ter voorbereiding op de instelling van de Raad vond in de tweede helft van 1987 al regelmatig overleg plaats tussen de voorzitters en de secretarissen van de adviesorganen die taken vervulden op deelterreinen van het culturele erfgoed, te weten: de Monumentenraad, de Archiefraad en de Commissie van Advies voor natuurhistorische musea.

De Raad voor het Cultuurbeheer werd ingesteld bij Wet van 3 juli 1989, Stbl. 348. De wet trad in werking op 1 januari 1990 bij Koninklijk Besluit van 23 oktober 1989, (Stbl.1990/ 497). Met het in werking treden van de nieuwe wet werden de boven vermelde adviesorganen opgeheven. Onder de Raad ressorteerde vier afdelingen, te weten: Afdeling I: de Rijkscommissie voor de archeologie Afdeling II: de Rijkscommissie voor de archieven Afdeling III: de Rijkscommissie voor de monumenten Afdeling IV: de Rijkscommissie voor de musea

In een gezamenlijk advies van 30 oktober 1985 van de Monumentenraad, de Archiefraad en de Commissie van Advies voor de Natuurhistorische Musea werden voorstellen gedaan voor de samenstelling van de nieuwe Raad en zijn afdelingen. In zijn antwoord van 25 juni liet de minister van WVC weten akkoord te gaan met de voorstellen. De Raad bestond uit een onafhankelijke voorzitter, de voorzitter en één lid van de vier afdelingen en twee onafhankelijke leden die geen lid waren van een afdeling of een vaste commissie.

Op grond van artikel 8 van de Wet Raad voor het Cultuurbeheer kon de Raad vaste commissies instellen. Bij besluit van de Raad in 1990 werd een vijftal commissies ingesteld. De voorzitter van de Raad was tevens voorzitter van de vaste commissies: Commissie Onderwaterarcheologie; Commissie Wet Behoud Cultuurbezit; Beroepencommissie; Commissie Toewijzing Bodemvondsten; Commissie voor de Cultuurbescherming.

De taak van de Raad voor het cultuurbeheer bestond uit het desgevraagd of uit eigen beweging adviseren van de minister van Cultuur over zaken die betrekking hadden op het culturele erfgoed. Tevens kon de Raad de Tweede Kamer desgevraagd adviseren ter zake van bij die Kamer aanhangig gemaakte initiatiefvoorstellen van wet (Wet van 3 juli 1989 houdende instelling van een Raad voor het cultuurbeheer, Stbl.1989/348, artikel 2.). De bevoegdheid advies uit te brengen hoorde toe aan de Raad (Wet Raad voor het Cultuurbeheer, artikel 4, lid 1). De Afdelingen bereidden adviezen van de Raad voor die betrekking hadden op hun werkterrein. Het zwaartepunt van het advieswerk van de Raad lag bij de afdelingen. Om een slagvaardige advisering mogelijk te maken werd bij besluit van de Raad de bevoegdheid in specifieke aangelegenheden rechtstreeks te adviseren aan de minister gedelegeerd aan de afdelingen. Deze werkwijze van de Raad werd vastgelegd in een reglement.

De adviestaak van de Raad was in de instellingswet ruim omschreven. Meer concreet betekende dat, dat de Raad in algemene zin adviseerde over: Cultuurwetgeving; Cultuurnota’s; Financiële regelgeving en middelen (begrotingswetten, subsidieregelingen); Ontwikkelingen op het terrein van cultuurbehoud (verzelfstandiging van instellingen, decentralisatie, reorganisaties van het beleidsveld); Conservering en restauratie; Internationale ontwikkelingen; De adviezen van de Raad kunnen worden onderverdeeld in adviezen over beleidsvoornemens van de minister van Cultuur, rapporten en beleidsplannen van instellingen.

Na een langdurige voorbereiding van vele jaren stond in de beginjaren ’90 een nieuwe reorganisatie van adviesorganen op stapel. Geheel onverwacht kwam deze boodschap niet. De diverse commissies hadden zich al vanaf 1983 beziggehouden met de herstructurering van de externe Adviesorganen. De regering deed alle moeite om de bestaande adviesorganen te overtuigen van het feit dat de operatie niet voortkwam uit een geringschatting van de waarde van de externe adviezen, maar was bedoeld om de adviesfunctie te optimaliseren.In de eerste cultuurnota Investeren in Cultuur 1993-1996, die in april 1992 verscheen, lichtte de minister van WVC al een tipje van de sluier op over de toekomstige inrichting van het cultuurbeleid:“Het versterken van de samenhang tussen behoud, schepping en distributie heeft ook gevolgen voor de wijze van advisering. Mijn inziens is het noodzakelijk dat de Adviesorganen op het terrein van het cultuurbeleid samengebracht worden in een Raad voor het cultuurbeleid. Bij de advisering over toekomstige Nota’s Cultuurbeleid verdient een integrale benaderingswijze de voorkeur. Van de nieuwe raad zullen in elk geval de Raad voor de Kunst en de Raad voor het Cultuurbeheer deel gaan uitmaken."

De Raad voor het Cultuurbeheer reageerde verbijsterd. In een brief aan de leden sprak de Raad van “het ontbreken van enige deugdelijke argumentatie” en inconsistentie in beleid. Het voornemen van de minister om met het oog op een integrale benaderingswijze de Raad voor de Kunst, de Mediaraad en de Raad voor het Cultuurbeheer samen te voegen berust op een verkeerde veronderstelling: “Waar beleidsmatige samenhang tussen de twee sectoren ontbreekt is het streven naar een gezamenlijke advisering irrationeel en het voornemen de Raad voor het Cultuurbeheer en de Raad voor de Kunst samen te voegen absurd. Het dient geen enkel redelijk doel en dient derhalve met kracht te worden afgewezen”.

De eerste plannen voor een organisatie die tussen de overheid en het kunstleven een adviserende en bemiddelende rol zou moeten vervullen, dateren uit de bezettingstijd. In 1947 werd een ‘Voorlopige Raad voor de Kunst’ (hierna kortweg VRK) ingesteld bij Koninklijk Besluit van 28 mei 1947, nummer 7 (Stscrt. 1947/109). De VRK zou uit ten minste 30 en ten hoogste 50 leden mogen bestaan. De leden werden door de Kroon benoemd. Kunstorganisaties en kunstenaars hadden geen invloed op de benoemingen. Zij werden weliswaar gepolst, maar van een recht van voordracht was geen sprake. De helft van het aantal leden bestond uit kunstenaars, 25% van de leden bestond uit vertegenwoordigers van het artistieke leven in Nederland en de resterende 25% van de leden bestond uit vertegenwoordigers van het “kunstminnend publiek”. Op 28 februari 1948 werden de eerste 42 leden geïnstalleerd.

De instelling en samenstelling van de VRK strookte niet of nauwelijks met de vooroorlogse plannen van de Nederlandse Federatie. De Federatie van Beroepsverenigingen van Beeldende kunstenaars ging uit puur opportunisme. De voorzitter van de Federatie werd vice-voorzitter van de VRK. Het was geen recht maar wel een gebruik dat meer dan een kwart eeuw zou blijven bestaan.

De VRK bestond uit vijf secties: Sectie Algemene zaken; Sectie voor de muziek en de dans; Sectie voor het toneel en de letteren; Sectie voor de gebonden en de moderne beeldende kunsten en de bouwkunst; Sectie voor de filmkunst. De structuur van de VKR liep parallel met de “bureaus” van de Afdeling Kunsten van het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. De sectie Algemene Zaken had een algemeen coördinerende rol.

De VRK had tot taak de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen desgevraagd of uit eigen beweging van advies te dienen betreffende vraagstukken, gelegen op het gebied van de kunsten. Het bedoelde advies betrof o.m. een voortdurende samenwerking tussen de overheid, de kunstenaars en alle groepen, die deelhebben aan het scheppen en verbreiden van kunstwerken, het bevorderen dat alle bevolkingsgroepen het genieten van kunstuitingen deelachtig kunnen worden, het op een zo hoog mogelijk peil brengen van de kunstbeoefening door beroepskunstenaars en amateurs, waarbij de overheid zich zich overal onthoude waar het particulier initiatief in voldoende mate aanwezig en waarbij de overheid het particulier initiatief overal ondersteune waar het zelf niet over krachten en middelen beschikt.

De pogingen van de Voorlopige Raad om aan de gestelde opgave te voldoen werden belemmerd door de geringe bevoegdheden waarmee het adviescollege was uitgerust. De belangrijkste beperking was dat de minister niet verplicht was de Raad in te lichten of te horen. De minister kon handelen naar eigen goeddunken. Een tweede belangrijke beperking was dat de adviezen, rapporten en jaarverslagen van de Voorlopige Raad niet openbaar waren.

In de naoorlogse periode (1948-1956) stond de ideologie van de “kunstspreiding” centraal. De eerste naoorlogse cultuurministers presenteerden hun cultuurpolitiek als wapen in de strijd tegen de vermeende morele en culturele ontworteling van het volk.

In 1949 vroeg de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen advies aan de Voorlopige Raad over de wijze, waarop de afstand tussen de kunstenaar en het volk zou kunnen worden verbeterd. De vraag leidde in 1950 tot de instelling van de Commissie Witteman. De Commissie Witteman kende aan de kunst twee functies toe: ten aanzien van de kunstenaar zelf: een psychologische functie, daar de kunstenaar krachtens zijn talent zijn werken schept en aldus een zeer dringende, in hem levende behoefte tot uiting en vormgeving bevredigt; als ook ten aanzien van de gemeenschap; een sociale functie, daar de kunst aan de telkens veranderende maatschappij stijl geeft en daardoor het wezen van die maatschappij in kleur, vorm, rhytme enz. tot uiting brengt.

In 1949 stelde de VRK een commissie samen die een plan moest opstellen voor een definitieve Raad voor de Kunst, Commissie De Roos, die de taak kreeg “de problemen te concretiseren en het terrein af te palen met de betrekking tot de vorming van een definitieve Raad voor de Kunst”. De Commissie de Roos onderscheidde een drietal problemen: de (wettelijke) basis waarop de definitieve Raad moet rusten, de taak en de bevoegdheden van de Raad ene de samenstelling van de Raad. De wettelijke basis werd gevonden in artikel 80 van de Grondwet: “De instelling van vaste colleges van Advies en bijstand van de Regering geschiedt krachtens de wet, die tevens regelen inhoudt omtrent hunne benoeming, samenstelling, werkwijze en bevoegdheid”. In 1950 kwam de commissie, onder voorzitterschap van de Amsterdamse wethouder De Roos, met haar rapport.

In de wet voor de definitieve Raad voor de Kunst, die in juli 1956 in werking trad, werd een aanzienlijk deel van de verlangens van de Commissie De Roos gehonoreerd. De nieuwe Raad verschilde op enkele belangrijke punten van zijn voorganger: de definitieve Raad had, in tegenstelling tot de Voorlopige Raad, een wettelijke basis; de definitieve Raad moest, in tegenstelling tot het vrijblijvende karakter van de adviezen van de Voorlopige Raad, worden gehoord over alle belangrijke maatregelen, die de minister van Cultuur voornemens was te treffen; de definitieve Raad was voor een belangrijk deel samengesteld op voordrachten van de belangrijkste kunstorganisaties. De regels over de openbaarheid van het werk van de Raad ondergingen slechts een kleine wijziging. De minister zou het jaarverslag van de Raad publiceren “voorzover bijzondere omstandigheden zich naar zijn oordeel daartegen niet verzetten”. De inhoud van de adviezen bleef geheim en de vergaderingen van de Raad waren niet openbaar.

In de periode 1956 – 1962 bestond de raad uit de volgende afdelingen: Afdeling Algemene zaken Afdeling Letteren Afdeling Beeldende Kunsten en Bouwkunst Afdeling Theater (tot 1962) Onderafdeling Toneel (in 1962 Afdeling Toneel) Opera en Danskunst (in 1962 Afdeling Opera en Danskunst) Afdeling Toneel, vanaf 1962 Afdeling Opera en Danskunst, vanaf 1962 Afdeling Filmkunst Afdeling Muziek en de dans In 1962 vond een kleine aanpassing plaats. De Onderafdeling Toneel en de Onderafdeling Opera en Danskunst kregen in dat jaar de status van “afdeling”. De Afdeling Theater werd opgeheven. Daarmee kwam het aantal afdelingen op zeven. Tot 1979 bleef deze organisatie gehandhaafd.

Met het aantreden van de Amsterdamse hoogleraar Ph. J. Idenburg in 1965 als voorzitter van de Raad voor de Kunst trad een nieuwe fase in. Idenburg vond dat de Raad zich teveel met artistieke deelproblemen bezighield en zocht naar wegen om de invloed en het werkterrein van de Raad te vergroten. Hij stelde voor om het werkterrein van de Raad uit te breiden met het sociaal-cultureel werk. Als belangrijkste voordeel van deze uitbreiding van het werkterrein zag hij de verbreking van het “frustrerende isolement” van de kunsten. Buiten “eigen” kring kreeg Idenburg echter weinig steun voor zijn idee. Even weinig succes leek Idenburg te boeken met het vraagstuk van de openbaarheid van de adviezen van de Raad. Alle pogingen tot hervormingen leken aanvankelijk te worden gestuit door ambtelijk Den Haag. Het roemruchte kunstenaarsverzet van 1969 bracht een kentering. De bezwaren tegen het gevoerde kunstbeleid werden opgevat als een symptoom van het gebrekkig functioneren van de Raad. In 1970 werd, in gezamenlijk overleg tussen het “kunstenaarsveld”, de Raad voor de Kunst en het Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk, de Commissie tot Herziening van de Wet op de Raad voor de Kunst (Commissie Koopmans) ingesteld.

Het wetsontwerp dat minister Van Doorn in 1974 aan de Tweede Kamer aanbood, verschilde slechts op enkele punten van het advies van de Commissie Koopmans. Over de samenstelling van de nieuwe Raad werd de minister geadviseerd door een speciale keuzecommissie – Adviescommissie Benoeming leden van de Raad voor de Kunst – waarvan de leden werden benoemd op voordracht van de belangrijkste organisaties op het terrein van de kunst en cultuur.

Na bijna tien jaar van voorbereiding trad op 1 september 1979 de nieuwe Wet op de Raad voor de Kunst in werking. Op 8 september van dat jaar installeerde de minister van CRM de nieuwe Raad. De inrichting en werkwijze werd door de Raad vastgelegd in een huishoudelijk reglement, na goedkeuring van de minister van Cultuur. Het Plenum, met het hoogste gezag bekleed, vervulde een toezichthoudende taak en een adviserende taak voor wat betreft de algemene beleidsvraagstukken. Het Plenum werd ondersteund door een tweetal commissies: Commissie Beleidscoördinatie Drie bestuursniveau (CB) en de Commissie Beleidsprogrammering en begrotingsadvies (CBB).

De Kernraad (voorheen de Dagelijkse Raad) bestond uit de voorzitter en ondervoorzitter van de Raad en uit twee leden van elke afdeling. De Kernraad had een algemeen coördinerende taak en was verantwoording schuldig aan het plenum. Net als het plenum werd de Kernraad bijgestaan door commissies. Bij het ontwerpen van een nieuwe structuur voor de Raad voor de Kunst werden de diverse bestaande kunstdisciplines gebundeld in drie afdelingen: de Afdeling Media en Letteren, de Afdeling Beeldende Kunsten en Bouwkunst en de Afdeling Muziek en Theater. De afdelingen hielden zich voornamelijk bezig met de beleidsontwikkeling binnen hun sector en vervulden een coördinerende en initiërende rol ten aanzien van de commissies binnen hun sector. Onder de afdelingen ressorteerden de (sector)commissies. De commissies hadden een taak die vergelijkbaar was met de afdelingen van de Raad vóór de invoering van de nieuwe wet. Zij adviseerden over de uitvoering van het beleid.

De herstructurering van de Raad in 1979 bleek geen succes. De wijze waarop diverse kunstsectoren in afdelingen waren gebundeld werkte niet bevredigend. Wat bestuurscolleges moesten zijn, waren niet meer dan verlengstukken van de basis. In zijn vergadering van 22 februari 1983 besloot het Plenum van de Raad een evaluatie te starten, zoals aangegeven in de Wet op de Raad voor de Kunst. De uitkomsten van deze evaluatie leidde in 1985 tot een nieuwe reorganisatie van de Raad. De vele commissies en werkgroepen, voornamelijk samengesteld uit niet-kroonleden, brachten de interne samenhang van de Raad in gevaar. De Kernraad kreeg onvoldoende greep op de ontwikkelingen die zich in “huis”afspeelden.

In 1988 stond opnieuw het interne en externe functioneren van de Raad op de agenda. Met de komst van het eerste Plan voor het Kunstenbeleid 1988-1992 werden andere eisen gesteld aan de Raad. In 1993 kreeg de afstoting van de microadvisering definitief van beslag. Vrijwel alle werkgroepen van de Raad werden opgeheven. Het aantal leden werd van bijna 200 teruggebracht tot het wettelijke maximum van 60.

De adviesbevoegdheid van de nieuwe Raad strekte zich uit over “de kunsten en het kunstbeleid”. Wat daaronder precies moest worden verstaan, gaf de wet niet aan.Uit het feit dat ook de andere ministers konden worden geadviseerd, bleek dat de advisering op het terrein van de kunsten en het kunstbeleid ruim moesten worden opgevat. Het ging niet alleen om het (deel)terrein van de kunsten waarover het Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur verantwoordelijkheid droeg. Ook de beleidsterreinen die onder andere ministeries ressorteerden, zoals het kunstonderwijs (Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen); de sociale positie van kunstenaars (Ministerie van Sociale Zaken; de monumentenzorg (Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening) en internationale culturele betrekkingen (Ministerie van Buitenlandse Zaken) maakten onderdeel uit van de adviestaak van de Raad. De Raad kon op verzoek, maar ook uit eigen beweging adviseren. Artikel 3 van de wet verplichtte de minister van Cultuur tot het vragen van advies over alle belangrijke maatregelen op het gebied van de kunsten die hij voornemens was te treffen tenzij omstandigheden zich daartegen verzetten.

Het merendeel van de adviezen van de raad bestond uit de behandeling van incidentele subsidieaanvragen. In al die gevallen vroeg de minister van Cultuur aan de Raad of de subsidie op grond van artistiek-inhoudelijke gronden verleend kon worden. In de regel nam de minister het oordeel van de Raad over.

Met de herstructurering van de Raad voor de Kunst (1985) werd een nieuwe fase ingeluid. In 1987 verscheen het Plan voor het Kunstbeleid 1988-1992. Met dit plan introduceerde de minister van Cultuur een nieuw beleidsinstrument ten behoeve van de uitvoering van het kunstbeleid. Het plan werd door de Raad voor de Kunst welwillend, maar kritisch becommentarieerd in haar advies van 11 november 1987.

Om het advieswerk in 1990 te kunnen uitvoeren moest een beroep worden gedaan op ruim 200 personen, verdeeld over zes afdelingen en 40 werkgroepen. Voor bijna elk thema, dat zich aandiende en niet binnen een afdeling kon worden behandeld, werd een aparte werkgroep ingesteld. Deze versnippering was niet bevorderlijk voor de interne samenhang van de Raad. In 1990 kondigde de Raad voor de Kunst haar voornemen aan om het systeem van projectsubsidies aan een nader onderzoek te onderwerpen. Dit resulteerde in het raadsadvies De bomen en het bos, waarin de Raad zich voorstander betoonde om de advisering met betrekking tot projectsubsidiering (microadvisering) over te hevelen naar bestaande fondsen en of instellingen. In de daaropvolgende beleidsnota van de Raad Waar de raad voor staat (1993) nam de Raad definitief afstand van de zogenaamde microadvisering. De werkgroepen werden opgeheven.

Na afronding van het Kunstenplan 1993-1996 ging de aandacht van de Raad voor de Kunst uit naar onderwerpen die buiten het terrein van de kunstsubsidies lagen, maar die voor de kwaliteit van het culturele leven minstens zo belangrijk waren. De in 1992 gestarte politieke discussie over de herstructurering van de externe adviesorganen mondde uit in de instelling van de Raad voor Cultuur.