Eerste departement | Buren, Leerdam, Culemborg, IJsselstein, Soest, Baarn, Dieren, Het Loo, Bentheimse goederen, Oranjewoud, Leeuwarden, Ameland, Bredevoort, Groningen. |
Tweede departement | Liesveld, 's-Gravenzande, naaldwijk, Monster, Wateringen, Honselersdijk, Niervaart, de Zwaluwen, Geertruidenberg, Zevenbergen, Kruisberg (bij Santpoort), Oranjezaal (huis Ten Bosch), huis Ter Nieuwburg (te Rijswijk), Oude Hof (Paleis Noordeinde), het Hof te Den Haag (aan het Buitenhof). |
Derde departement | Veere, Vlissingen, Noord-Beveland, St. Maartensdijk, Scherpenisse, Hulsterambacht. |
Driejaarlijks toezicht | Diest, Zichem, Meerhout en Vorst, Vianden, Dasburg, St. Vith, Bütgenbach, Lannoy, Gimbergen, Burggraafschap Antwerpen, Paleis te Brussel, Rutten, Nederheim en Peen |
Vierde departement | Breda, Oosterhout, Roosendaal enNispen, Steenbergen, Prinsenland, Willemstad, Cranendonk en Eindhoven, Grave en het land van Cuijk. |
Naamdomein | jaartal | Verwerving | jaartal | Vervreemding |
---|---|---|---|---|
Breda | 1404 | Door het huwelijk van Engelbrecht graaf van Nassau met Johanna van Polanen | 1795 | Bij het Haags Verdrag van 16 mei door Fankrijk aan de Bataafse Republiek afgestaan (verder aangehaald als Haags Verdrag) |
Geertruidenberg | 1404 | Idem als Breda | 1795 | Haags Verdrag |
Klundert (of Niervaart) | 1404 | Idem als Breda | 1795 | Haags Verdrag |
Oosterhout en Dongen | 1404 | Idem als Breda | 1795 | Haags Verdrag |
Brussel, paleis | 1404 | Idem als Breda | 1756 | Verkocht aan prins Karel van Lotharingen |
Mechelen, huis te | 1404 | Idem als Breda | ? | |
Lek, heerlijkheid | 1404 | Idem als Breda | 1627 | Door Maurits nagelaten aan zijn natuurlijke zoon Willem |
Monster en Polanen | 1404 | Idem als Breda | 1795 | Haags Verdrag |
Zundert en Nispen | 1404 | Idem als Breda | ? | |
Drimmelen | 1411 | Door graaf Willem VI van Holland met deze heerlijkheid beleend | 1795 | Haags Verdrag |
Steenbergen | 1458 | Door de verdeling van het gemeenschappelijk eigendom tussen Breda en Strijen | 1795 | Haags Verdrag |
Diest | 1499 | Door graaf Engelbrecht II verkregen door ruiling met de heerlijkheden Millem, Gangelt en Vught | 1795 | Door Frankrijk in bezig genomen |
Zichem | 1499 | Idem als Diest | 1795 | Idem als Diest |
Meerhout en Vorst | 1499 | Idem als Diest | 1795 | Idem als Diest |
Burggraafschap Antwerpen | 1499 | Idem als Diest | 1795 | Idem als Diest |
Roosendaal en Nispen | 1501 | Gekocht door Engelbrecht van Nassau van Claas van Rijmerswaal | 1795 | Haags Verdrag |
Hooge en Lage Zwaluwe | 1518 | Geschonken door Karel V aan graaf Hendrik III van Nassau | 1795 | Haags Verdrag |
Orange | 1544 | Uit de nalatenschap van René van Chalon aan prins Willem I van Oranje | 1702 | Door Frankrijk in bezit genomen |
1732 | Aan Frankrijk | |||
Goederen in Franche-Comté | 1544 | Idem als Orange | [1702] | Idem als Orange |
Goederen in Dauphiné | 1544 | Idem als Orange | [1702] | Idem als Orange |
Goederen in Bourgondië | 1544 | Idem als Orange | 1609 | Bij de verdeling van de nalatenschap van Willem I aan de dochters van Charlotte de Bourbon |
Buren | 1551 | Door het huwelijk van prins Willem I van Oranje met Anna van Buren | 1795 | Haags Verdrag |
IJsselstein | 1551 | Idem als Buren | 1795 | Haags Verdrag |
Leerdam en Acquoy | 1551 | Idem als Buren | 1795 | Haags Verdrag |
Cranendonk en Eindhoven | 1551 | Idem als Buren | 1795 | Haags Verdrag |
St. Maartensdijk en Scherpenisse | 1551 | Idem als Buren | 1795 | Haags Verdrag |
Goederen in Noord-Beveland - Kortgene | 1551 | Idem als Buren | 1670 | Kortgene door Willem III geschonken aan Willem van Nassau, heer van Odijk |
1795 | Noord-Beveland: Haags verdrag | |||
Warneton | 1551 | Idem als Buren | 1759 | Bij vonnis van de Raad van Vlaanderen aan het huis van Isenghien toegewezen |
Lannoy | 1551 | Idem als Buren | 1618 | Door Philips Willem van Oranje nagelaten aan Philips van Merode, graaf van Middelburg |
Beverweerd | 1564 | Door Philips Willem geërfd van zijn grootmoeder van moederzijde | 1625 | Door Maurits aan zijn natuurlijke zoon Lodewijk geschonken |
Lingen | 1578 | Aan Willem I geschonken door de Staten-Generaal | 1702 | In bezit genomen door de koning van Pruisen |
1735 | Aan de koning van Pruisen afgestaan | |||
Veere en Vlissingen | 1581 | Gekocht door Willem I | 1795 | Haags Verdrag |
Bergen op Zoom | 1582 | Geschonken aan Willem I door de Staten-Generaal | 1648 | Ingevolge de Vrede van Munster |
Willemstad | 1582 | Gesticht door Willem I, door de Staten-Generaal met deze stad beleend | 1795 | Haags Verdrag |
Hulsterambacht | 1583 | Beschonken aan Willem I door [Vlaanderen] als vergoeding voor het verlies van zijn goederen in Bourgondië | 1795 | Als bij Vlissingen |
Grave en Cuijk | 1595 | Door Philips II aan prins Willem I in pandschap gegeven | 1795 | Haags Verdrag |
1611 | Door de Staten-Generaal, na aflossing van het pandschap, aan prins Maurits in leen gegeven | |||
Meurs | 1600 | Geschonken aan prins Maurits door de graaf van Nieuwland | 1702 | In bezit genomen door de koning van Pruisen |
1732 | Aan de koning van Pruisen afgestaan | |||
Prinsenland | 1604 | Bedijkt door prins Philips Willem | 1795 | Haags Verdrag |
Het Oude Hof (huis in het Noordeinde te 's-Gravenhage) | 1609 | Geschonken door de Staten-Generaal aan Louise de Coligny en Frederik Hendrik | 1795 | Haags Verdrag |
Bredevoort | 1612 | Door de Staten van Gelderland in panschap gegeven aan Maurits | 1795 | Haags Verdrag |
Liesveld | 1612 | Geschonken door Erik van Brunswijk aan Ernst Casimir van Nassau | 1795 | Haags Verdrag |
Naaldwijk | 1612 | Door Frederik Hendrik gekocht van de graaf van Aremberg | 1795 | Haags Verdrag |
Honselersdijk | 1612 | Idem als Naaldwijk | 1795 | Haags Verdrag |
Wateringen | 1612 | Idem als Naaldwijk | 1795 | Haags Verdrag |
Ter Brake | 1617 | Door Philips Willem gekocht van de Johannieter orde | 1795 | Haags Verdrag |
Châteaurenard | [1620] | Door Louise de Coligny aan Frederik Hendrik nagelaten | 1647 | Verkocht |
Huis Nieuwburg te Rijswijk | 1630 | Door Frederik Hendrik gekocht van Philibert Vernatti | 1793 | Het huis door Willem V gesloopt en verkocht |
Zuylenstein | 1630 | Door Frederik Hendrik gekocht van de Staten van Utrecht | 1640 | Door Frederik Hendrik geschonken aan zijn natuurlijke zoon Frederik |
's-Gravenzande en Zandambacht | 1638 | Door Frederik Hendrik gekocht van de Staten van Holland | 1795 | Haags Verdrag |
Huis ten Bosch ('s-Gravenhage) | 1645 | Gesticht door Amalia van Solms | 1795 | Haags Verdrag |
Montfort | 1647 | Bij de Vrede van Munster door Spanje aan prins Willem II afgestaan, levering vindt plaats in 1653 | 1795 | Haags Verdrag |
Turnhout | 1647 | Bij de Vrede van Munster aan Amalia van Solms afgestaan | 1732 | Aan de koning van Pruisen afgestaan |
Zevenbergen | 1647 | Idem als Turnhout | 1795 | Haags Verdrag |
Dieren | 1647 | Door Willem II gekocht van de Commandeurs van de Duitsche Orde in Utrecht | 1795 | Haags Verdrag |
Soest, Baarn, Ter Eem en Eemnes | 1674 | Door de Staten van Utrecht aan Willem III opgedragen | 1795 | Haags Verdrag |
Oranjewoud | 1676 | Gekocht door prinses Albertina Agnes van Barent van Sevenaer | 1795 | Haags Verdrag |
Goederen in Bentheim | 1677 | Door de Staten van Overijssel aan Willem III geschonken | 1795 | Haags Verdrag |
Tol over de Maas bij Gennep | 1678 | Geschonken door de keurvorst Brandenburg aan Willem III | 1732 | Aan de koning van Pruisen afgestaan |
Hoog-Soeren | 1678 | Geschonken door de Staten van Gelderland aan Willem III | 1795 | Haags Verdrag |
Het Loo | 1684 | Door Willem III gekocht van Johan Carselis van Ulst | 1795 | Haags Verdrag |
Ameland | 1704 | Gekocht door prinses Amelia van Anhalt-Dessau van de familie Schwartzenberg | 1795 | Heerlijke rechten worden verbeurd verklaard en ameland bij Friesland gevoegd |
Culemborg | 1748 | Door het kwartier van Nijmegen geschonken aan prins Willem IV | 1795 | Haags Verdrag |
Borculo en Lichtenvoorde | 1776 | Gekocht door prins Willem V van vorst Czartoriski | 1795 | Haags Verdrag |
Oploo | 1778 | Gekocht door prins Willem V van een lid van de familie Van Welderen | 1795 | Haags Verdrag |
A. | het graafschap van Vianden en de heerlijkheden van Daasburg, St. Vith en Butgenbach |
B. | |
1.1 | burggraafschap van Antwerpen |
1.2 | de stad, 't land en de heerlijkheid van Diest met watertol, veertol en doorvaart van de rivier en helft van de voogdij van Webbekom |
1.3 | het slot, de stad en 't land van Zichem met de heerlijke rechten |
1.4 | de stad, 't land van Scherpenheuvel met de heerlijkheid en jurisdictie |
1.5 | de helft van het dorp Meerhout met water- en windmolen, rechten, pachten etc. |
1.6 | de andere helft van Meerhout met Vorst met rechten, cijnzen, etc., exclusief de hoge heerlijkheid, en een huis in Meerhout |
1.7 | negen bunder land in Wolmerschem |
1.8 | de manschappen en achterlenen genoemd in het leenboekje Diericx van Heetvelde omtrent Antwerpen |
2.1 | windkorenmolen 'de Akkermolen' in Baarle-Hertog onder Turnhout |
- | Grimbergen met Londerzeel. ( Niet genoemd in de lijst. In 1757 verkocht aan hertog de Croy. ) |
C. | |
1.1 | de stad, 't land en het huis van Breda met de stad Steenbergen |
1.2 | de hofstede Wayenberg met acht bunders land |
1.3 | het dorp Zundert met hof, molen, wateren etc. |
1.4 | de goederen en heerlijkheden, de dorpen Maarheze, Budel en Soerendonk met de heerlijkheden |
2. | de heerlijkheden van Wernhout |
3. | de stad Grave en het land van Cuijk |
4. | de stad Eindhoven, het land en de burcht van Granendonk met de heerlijkheden, de dorpen Maarheze, Budel en Soerendonk met de heerlijkheden |
5. | de stad Willemstad met de polder van Ruigenhil |
D. | 1/4 part in de tienden van Luiks Gestel |
E. | 3 zillen beemt te Vorst in de Veeken Broek |
F. | een erfcijnx van vier halsteren rogge uit een bunder land onder Beckevort |
G. | |
1 | twee hoeven genaamd Ten Rolde en Wildert gelegen te Waalre |
2 | twee scheuten tiende tot Oss |
H. | een erf, groot omtrent drie lopen zaailand onder St. Oedenrode |
cijnzen onder Eerschot: | |
- zeven lopen rogge en een half en drie stuivers | |
- zeven lopen rogge en vijf stuivers uit drie lopen zaailand genaamd het Raamken | |
- zeven en een halve lopen rogge uit hetzelfde stuk land | |
- achttien groten uit een erf tot Eerschot | |
- vier groten uit een hofstede tot Eerschot | |
- twee en een halve stuiver uit een hofstede tot Eerschot | |
- tien lopen rogge uit een landje genaam het Raamken | |
- achttien groten uit een erf tot Eerschot | |
- zes groten uit een hofstede in Eerschot |
I. | |
1.1 | het slot en kasteel aan de noordzijde van de stad Culemborg met burcht en stad Culemborg met de heerlijkheden daartoe behorende en landen en tienden in het broek van Landsmeer |
1.2 | de hofstede Muijswinkel met 55 morgen land in Ravenswaay |
1.3 | erven in Rijswijk [Gld] groot 30 morgen land |
1.4 | het huis binnen Vianen en 16 morgen land |
1.5 | twee hoeven land tot Beesd |
1.6 | het huis te Vredestein met hofstede en 5 morgen land geheten de Geroenen in Selmonde |
1.7 | de steenweerd boven Wijk bij Duurstede aan de Stichtse zijde gelegen |
1.8 | de weerd te Beusichem met de aanval buitendijks gelegen te Lekkerweerd met de Rode tiende |
1.9 | de Groesbeker tiende in Avezaath |
1.10 | het huis 't Loo met de helft van de erfgerechtigheid p het water van het dorp Apeldoorn waar de korenmolen gevestigd is |
1.11 | een stukje land, groot een halve schepel gezaai, voor het Posmeestershuis langs de Hoge weg en een akkertje voor het Hoveniers huis langs de gemene weg naar Apeldoorn en nog een schepel gezaai aan de overzijde, afgesplitst van het goed Ten Have in Apeldoorn |
1.12 | het hof tho Ochten in Ellecom met zeven delen en een keurdeel in het Ellecommer bos en een half deel in het Dierense bos en een hofstede tot Dieren |
1.13 | vier schepel gezaai ten oosten an de gemene weg van Apeldoorn afgesplitst van het goed Ten Have in Apeldoorn |
1.14 | het Veerengoed te Dieren gelegen tussen de erven van de heren van Bronkhorst en het hof te Dieren |
2. | de hofstede Reijgersvoort met 12 morgen land onder Tricht met de visserij voor Tricht bij Malsems sluis, een hoeve land op Acquoy, 2 guntmeren tot Reijgersvoort en een kampje land, geheten 'het kleijn weijdeken' te Salmonde |
K. | het erf en goed Middeldorp in Ellebom met huis, hof en boomgaard, groot zeven molders gezaai en drie en een half morgen weiland in drie percelen en een deijlinge in het Ellecomse bos |
L. | het erf en goed Avegoor in Ellecom |
L. | het hof Schonevelt en de erven Goerverdink, Vaegedink, Nennenkate, het Lutteke Broekhuijs en Sligtenoorth gelegen in Wilsum, kerspel Ulsem in het nedergraafschap Bentheim |
M. | |
1.1 | de maarschalkerij van Noord-Holland {1720} |
1.2 | een kleine tiende bij delft geheten de Draaijenburger tiende {1721} |
1.3 | een korentiende en smaltiende in Maasland {1722} |
1.4 | een korentiende en smaltiende genaamd de Zuid-Maaslandse tiende {1217} |
1.5 | de tiende in Hodenpijl bestaande in vier percelen waarvan de ene genaamd is: nieuwe poldertiende {1213} |
1.6 | de tweede: oude poldertiende {1214} |
1.7 | de derde: nieuwe poldertiende {1215} |
1.8 | de vierde: de tiende achter de kerk van Schipluiden {1216} |
1.9 | in De Lier het huis met 62 morgen land en een tiende {1723} |
1.10 | de ambachtsheerlijkheid van Capelle met huis en hofstad en grote en kleine tienden {1724} |
1.11 | de hofstad, huis en goederen van Teijlingen in het ambacht van Warmond {1725} |
1.12 | de wind in de parochie van Rijswijk {1726} |
1.13 | tot Rijswijk een cijns van 15 schellingen en uit de schote aldaar 8 schellingen {1727} |
1.14 | een korentiende in het ambacht van Rijswijk {1728} |
2.15 | hoge heerlijkheid en ambachtsheerlijkheid van Monster {1729} |
2.16 | alle heerlijkheden en gerechten van Monster, Monsterambacht, Poeldijk, Ter Heijde en half Loosduinen {1730} |
2.17 | het huis en hofstede van Polanen, boven en beneden, met de steenwerf alsmede de nederhoven binnen de uiterste grachten, 28 morgen land onder Monster, de windmolen te Monster en de wind tot Voswijk {1731} |
2.18 | de grote en smalle tienden in Monsterambacht {1733} |
2.19 | de poldertiende tot Monster {1734} |
2.20 | een kleine koren- en smalle tiende tot Monster {1735} |
2.21 | de korentiende tot Monster {1736} |
2.22 | de helft van de tiende van Loosduinredijk {1737} |
2.23 | tien morgen land te Monster {1738} |
2.24 | tien morgen land genaamd Waijlandt in Monster {1739} |
2.25 | een kleine tiende in het ambacht van Monster genaamd Heer Gerards de Bruijne tiende {553} |
2.26 | de korentiende en smaltiende in het ambacht van Monster en in Poeldijk genaamd de Tiende van Arkel {1110} |
2.27 | de helft van een korentiende in het ambacht van Monster genaamd Loosduinredijn {1740} |
2.28 | de korentiende en smaltiende op Heren Willemsveen en erfhuren van de venen aldaar {1741} |
3.29 | de tienden en goederen in de ban van Monster {1370} |
4.30 | de ambachtsheerlijkheid van Naaldwijk {1732} |
4.31 | de hoge heerlijkheid van de parochie en de heerlijkheid van Naaldwijk {1742} |
4.32 | de grote korentiende in het ambacht van naaldwijk {1743} |
4.33 | de tienden tot Honselersdijk {1744} |
4.34 | de wind in de parochie van Naaldwijk {1745} |
4.35 | de heerlijkheid van Honsel met toebehoren {1746} |
4.36 | de heerlijkheid van 's-Gravenzande en Zandambacht met alle toebehoren {1747} |
4.37 | het ambacht van Wateringen met toebehoren, de tienden in de Hoek groot 21 morgen land in de Poel, vijf morgen, en twee kampen groot 8 morgen, het goed te Haijmonde, 3 ponden en 15 schellingen uit de buttinge te Wateringen, het Gerrit Gerritsz. veer in Wateringen groot 21 morgen, het Hondertland binnen- en buitendijks met de heerlijkheden en 8 ponden uit de jaarbede van Wateringe {1748} |
4.38 | een tiende genaamd de grote tiende in het ambacht van Wateringen {1749} |
5.39 | de heerlijkheid van Hooge en Lage of Strijense Zwaluwen met toebehoren, o.a. de rietwaard Hollards Hille en de Eersthille met 't Hilleken de Blaak {1750} |
6.40 | de ambachtsheerlijkheid van Drimmelen met toebehoren {2115} |
7.41 | de ambachtsheerlijkheid en gerecht an Over Waspik {1748} |
7.42 | de hoge heerlijkheid, heerlijkheid en ambachtsheerlijkheid van Geertruidenberg en de Made, met de wind, het recht an landpoorteren, de tol tot Randenrode, de gruit te Leijndoek en Burgveld, het recht van patronaatsschap en de geestelijke goederen {955} |
7.43 | de stad, slot, land en heerlijkheid van Zevenbergen met alle toebehoren {1078} |
7.44 | de ambachtsheerlijkheden en gerechten van Almonde, Dubbelmonde, Twintighoeven en Standhazen met de tienden, molen, veren, visserijen vogelerij, gruiten, formenteiten, wilderden, moeren en de moeren boven Standhazen tot de palen an Brabant met de ambachtsheerlijkheid van de moeren {1751} |
7.45 | 12 hoeven moers en wilderden met alle tienden, renten en vervallende nutschappen in Stevensambacht {1752} |
7.46 | tienden en renten in het ambacht van Drimmelen {1753} |
7.47 | de heerlijkheid van Niervaart met alle toebehoren {1754} |
7.48 | her Geerland van Drimmelen, groot 27 morgen {1779} |
7.49 | de ambachtsheerlijkheden en gerechten van Nieuw Lekkerland, Gijbeland, Brandwijk, Bleskensgraaf en Stevenland met tienden, veren, veersteden en alle toebehoren {1778} |
8.50 | de ambachtsheerlijkheid van Heemskerk en van Castricum met cijns, vrije vroonschulden en toebehorende tienden |
8.51 | de hofstede waarop het huis Heemskerk placht te staan, binnen de uiterste grachten en daarbinnen alle hoge en lage gerechten {1781} |
8.52 | op Hogendorp tot Heemskerk 14 viertel lands, de molenwerf, hof en tuin aldaar, de grote vrije Gorsweide groot 28 geersen; het kleine vrije Gors groot 12 geersen; 40 matmaden en 2 geersen land achter het huis op Akkermade {1782} |
9.53 | het markgraafschap van Veere met alle toebehoren {1755} |
9.54 | de stad en heerlijkheid van Vlissingen en Domburg met toebehoren {1756} |
10.55 | de stad en heerlijkheid van Westkapelle met alle juristictie, tol, vond, zeedrift, bastaarden, onbeheerde en geconfisqueerde goederen, etc. {1767} [1 in 1649 aan Middelburg verkocht] |
10.56 | de duinen en gevolgen van de zeedriften met andere gerechtighede beginnende met de afgang van 's Heren Westduinen en de jurisdictie van comburg met de polder strekkende voorbij Zoutelande {1768} |
10.57 | het recht van balance en issue en de recognities voor het recht van de wind {1796} |
10.58 | de baljuwschap en de secretarie {1770} |
10.59 | de accijnzen op wijen en bier in Westkapelle {1771} |
10.60 | de betaling van Tabbaarden en Bonnetten voor de wethouders {1772} |
10.61 | 's Heren Vronen Zuid en Noord {1773} |
11.62 | het land van St. Maartensdijk met alle heerlijkheden en schonissen binnen en buiten {1757} |
11.63 | de ambachten in de parochie van Scherpenisse afkomstig van Frank van Borssele {1759} |
11.64 | het huis, dorpen en eigen goederen an St. Maartensdijk {1759} |
11.65 | ambacht van huis en dorp St. Maartensdijk, groot 16 gemeten {1760} |
11.66 | de tienden gelegen in Mallandt en het ambacht van Poortliet {1761} |
11.67 | de heerlijkheid, stad, slot en boomgaard van Kortgene met 993 gemeten ambacht {1774}. In 1670 aan de heer van Odijk geschonken. |
12.68 | Gaspaarden, Everdingen, Goilberdingen, Tulle en Honswijk {985} |
12.69 | Everdingen en Goilberdingen {958} ( In 1680 van Gaspaarden, Tullen en Honswijk gesplitst. ) |
12.70 | 2 hoeven land in Acquoy en 25 1/2 morgen land in de Rippekerwaard {986} |
12.71 | Lang-Bolgerij met de heerlijkheid, gelegen in Zijderveld {987} |
13.72 | het slot en heerlijkheid van Acquoy {1775} |
14.73 | het slot, stad en heerlijkheid van Leerdam en van der Lede {1776} |
14.74 | de heerlijkheid van Ijsselstein |
15.75 | het kasteel en sterke huis van Liesveld met de heerlijkheid {521} |
15.76 | de heerlijkheid van half Nieuwpoort {522} |
15.77 | de gerechte helft van Nieuwpoort met gerechten en toebehoren {522} |
15.78 | de heerlijkheid van Ammers Graafland en Gelkenesse van de achterlanden {523} |
15.79 | de koren- en smaltiende van Ammers Graafland, de achterlanden en Poelwijk {523} |
15.80 | een korentiende in Gelkenesse, in honte land en in Graveland tussen Nieuwpoort en de kerk van ammers {525} |
15.81 | de heerlijkheid van het dorp van Ottoland in de alblasserwaard {526} |
15.82 | de hoge heerlijkheid van Peursumambacht {527} |
N. | een tiende gelegen aan de zuidzijde van de Gantel in de parochie van Monster en van Naaldwijk tussen de Swartendijk en de oude Poel vanouds genaamd Saal Bogaarts Tienden en de smaltienden aldaar |
O. | |
1.1 | een korentiende tot Wateringen |
1.2 | een kleine tiende in Wateringen genaamd de sondige Tiende |
1.3 | de smaltiende in Wateringen |
P. | de tienden vanouds genaamd de Alengeest en nu de Paarhorsttienden met smaltienden gelegen in Monsterambacht |
Q. | de hofstad van de Hoge en Lage Doortogt, groot 64 morgen land, in het ambacht van Monster |
R. | |
1.0 | de stad en heerlijkheid van Veere als markgraafschap |
1.1 | de stad van Veere met het kasteel van Sandenburg en 300 gemeten land zijnde de vrijheid van Veere |
1.2 | het Dorp van de Polder |
1.3 | het schor strekkende na Arnemuiden |
1.4 | de stad, het land en heerlijkheid van Vlissingen |
1.5 | het ambacht van Sandijk |
1.6 | land in Oud-Vlissingen |
2.1 | het land van St. Maartensdijk met de heerlijkheden |
2.2 | de polder van Waarhede |
2.3 | de abmachten in Scherpenisse gelegen, afkomstig van Frank van Borssele |
2.4 | het huis van St. Maartensdijk en de dorpen daarbij liggende |
2.5 | het ambacht van het huis en de dorpen van St. Maartensdijk |
2.6 | de tienden gelegen in Malland en in Old Ambacht van Poortvliet |
3.1 | ambacht in Walcheren, in Vlissingen groot 37 gemeten 17 roeden |
3.2 | ambacht in het nieuwe land van Cats in partijen groot 25 gemeten 278 roeden |
3.3 | ambacht in Cats beweste 's-Walts, Hamerstede, Redekingen en Nieuwer Kerke in twee partijen groot 774 gemeten 228 roeden |
3.4 | ambacht in het Noordambacht van Emelisse en Serwitte Kinderen ambacht in drie partijen 180 gemeten 24 roeden |
3.5 | ambacht voor de Meershoek in twee partijen groot 180 gemeten en 24 roeden |
3.6 | ambacht in Welle en Koningsheim in zeven partijen groot 2978 gemeten en 41 roeden |
3.7 | ambacht in Geersdijk en Wissekerke in 254 gemeten en 100 roeden |
3.8 | ambacht in Colijnnplaat groot 535 gemeten en 51 roeden |
4.1 | ambacht in de polder van Ravensoort groot 150 gemeten |
4.2 | ambacht in de polder van der Muijden groot 188 gemeten |
4.3 | ambacht in Claas van Steelands polder groot 60 gemeten |
4.4 | ambacht in St. Martenspolder groot 60 gemeten |
5. | zes partijen tienden in oud en nieuw Noord-Beveland |
6. | 228 gemeten in 's-Gravenhoeksken onder nieuw Noord-Beveland met ambachtsrecht en ambachtsgevolge |
7. | 1 gemet onder Sandijk waar de molen op staat |
S. | |
1. | goederen in het graafschap van Culemborg zonder specificatie |
2. | het goed genaamd de Oelte gelegen in Baarn |
T. | |
1.1 | 4 morgen land gelegen in Meerlo onder IJsselstein |
1.2 | 4 morgen land mede gelegen in Meerlo |
1.3 | 4 1/2 hond lands op het Oude Land onder Ijsselstein |
2. | 6 morgen land gelegen in het land van Ijsselstein, op het overoude land in de Rodercamp |
3. | 24 1/2 morgen land waarvan de 12 morgen bepaald zijn met haar uiterdijk aan de oostzijde van het huis van Liesveld strekkende tot de Tiendweg en de 12 1/2 morgen aan de westzijde van het voorschreven huis strekkende tot aan de Nieuwe Wetering |
V. | |
1. | 124 morgen land en 2 morgen 'eijgen' op Redingmeervelt [Culemborg] |
2. | de Weerden buitendijks [Culemborg] |
3. | de tienden op de Koornweerd [Culemborg] |
4. | de cijns binnen Culemborg, zo van geld, van was als van renten |
5. | 8 morgen land gelegen in Amerongen |
W. | |
1. | 1 hoeve land gelegen onder Maurik op de Bisschops Graff in het overgericht van Langsmeer |
2. | een halve hoeve gelegen in het nedergericht van Langsmeer |
X. | |
1. | de tiende gelegen achter Culemborg in het Wijdhuizer veld |
2. | de halve tiende tot Weijde [Culemborg] |
3. | de Coolhorster tienden [Culemborg] |
4. | de tienden tot Ravenswaay [Culemborg] |
5. | niet gespecificeerde lenen waarmee de vorige eigenaars bekend waren |
Y. | goederen onder het graafschap Culemborg |
Z. | een stuk grasland onder Baarn, groot 5 dammaten, gemeenlijk genaamd de Staten Graskamp nemende zijn inrit op het achterweggetje, beoostende de entree van Zijne Hoogheid |
Afkorting | Verwijst naar | Inventarisnummers |
---|---|---|
f (=folio) | bladzijde meestal in Rprov en in repertorium inv.nr. 637 naar registers 561-5787 | |
Geest r, gR | kopieboeken uitgaande stukken geestelijke goederen en aanstellingen | 560-561, 596-597 |
geextrGeest r | idem, in de geëxtraheerde domeinen (1713-1734) | 575-576, 596 |
geextrR | zie Rgeextr | |
gemR | 'Gemengd domestiquen': stukken betreffende aanstellingen, instructies en beloning van leden van de hofhouding | 562-569 |
Lias | niet meer van toepassing | |
Not, Notas | notulen/notulen geëxtraheerde goederen | 1-83, 1510-1525 |
NotGeextr | notulen geëxtraheerde goederen | 1510-1525 |
RCanon | register uitgaande stukken geestelijke goederen en aanstellingen in graafschappen | 596-597 |
RGeextr | register uitgaande stukken geëxtraheerde goederen | 1528-1530 |
RGem | zie gemR | |
RGr | 'register Graafschappen': uitgaande stukken van belanghebbenden in de graafschappen Lingen, Meurs, Leerdam en Acquoy, Culemborg en IJsselstein | 587-595 |
RO | register Oranje (niet meer van toepassing) | |
RProv | 'register Provinciale heerlijkheden': uitgaande stukken aan belanghebbenden in de provinciale domeinen | 598-625 |
RVic | registers betreffende predikanten en andere kerkelijke vunctionarissen | 570-577 |
SecreteNot | secrete notulen | 552-553, 188-189, 188-190, 194-197 |
v | vide (=zie) |
In dit deel van het archief van de Nassause Domeinraad kunt u stukken vinden betreffende St. Maartensdijk en Scherpenisse, maar ook stukken die betrekking hebben op tienden en (geestelijke)goederen op het eiland Tholen. Schaars aanwezig zijn stukken betreffende Zuid-Beveland, omdat de tienden die de prinsen van Oranje daar hadden van zeer weinig waarde waren en gering in omvang.
Tegenwoordige staat, X, pp. 264-330.
Meer gegevens betreffende het domein St. Maartensdijk en Scherpenisse kunt u aantreffen in de serie notulen en de series uitgaande stukken in de afdeling Stukken van algemene aard van het archief van de Nassause Domeinraad.
Bijlage Inhoudsopgave van de rekening van de rentmeester van de domeinen uit 1631.
NDR inv.nr. 13866.
Inventaris van de Capittels deser rekening(e) met de annotatie vande folios daar deselve zyn beginnende: Ende eerst den Ontjanck Cap(pitte)l:Ontfanck van lantpachten van Martensdijck ende Scherpenisse lantpachten in den pluijmpot lantpachten in den breeden vliet lantpachten in Scherpenisse lantpachten in Stavenisse Tijenden in Martensdyck Lammertienden Tyenden in Scherpenisse Dijkettinge in Maertensdijk Opcomen in Scherpenisse Dijckettingen in Scherpenisse Accijnsen van Martensdijk ende Scherpenisse Die waage van Martensdijk Molens van Martensdijck en Scherpenisse Vischeryen Ontfanck van geschoten boomgaarden ende cingelen Ontfanck van Veeren bienvlucht Estrangeersche zeevonden bastaarden erffelijke relatie een rente op Sommelsdijk Renten, paijen, atterminaten Gemengden ontfanck
Inventaris van den uuytgeeff: Capittel:Renten ende pensioenen Gagen ende Wedden Verpensie van Lantsoncosten ende betaling leninge van Martensdijk ende Scherpenisse dobbele honderste penningen Lantsoncosten in Scherpenisse Reparatien van't Casteel Reparatien aan die wiek molens Reparatien aan Speuijen ende Cayen Uuytgeven Extraordinaris
Inhoudsopgave van de rekening van de rentmeester van de geestelijke goederen uit 1647.
NDR inv.nr. 14056.
Tafel vande Cappitttelen deser reeckeninge mette Annotatien vande folio daer yder Cappittel is beginnende Cap(pitte)l:Lantpachten van t'Capp(itte)l in St.Meertensdijck Lantpachten in Kempenshofstede Lantpachten van T'cappittel in Scherpenisse Lantpachten in Westkercke Lantpachten vant Cappittel in poortvliet Lantpachten van t'capp(itte)l int Roolant van Tholen T'Cappittel Thienden Capp(itte)ls huijs ofte decanye Lantpachten vande Coralen in St.Meertensdijck Lantpachten vande Coralen in Scherpenisse Lantpachten vande Coralen in Westkercke Lantpachten vande Coralen in S(in)te Geertruydenpolder Lantpachten vande Coralen in poortvliet T'Coralen huijs Lantpachten vanden Apt Thienden vanden Apt Lantp(ach)ten vande Cellewaerder Lantpachten vanden proost Lantpachten van t'Cruys Cappittel in Scherpenisse Lantpachten vant Sacraments Gilde in Scherpenisse Lantpachten van t'sacraments Gilde in poortvliet Lantp(ach)ten aencomende Domini Nostra ende t'orgel in Scherpenisse Lantp(ach)ten vande keure in Scherpenisse Cure thienden Lantpachten van S(in)t.Janscappellerye in S(in)te Meertensdijck S(in)te Laurens Viccarie in S(in)te Meertensdijck S(in)te Laurens Viccarie in poortvliet S(in)te Anthonis Viaccarie in Sinte Meertensdijck S(in)te Anthonis Viccarie in Scherpenisse S(in)te Anthonis Viccarie in Sinte Geertruyden polder S(in)te Anthonis Viccarije in poortvliet S(in)te Jacobs Cappellerije in S(in)te Meertensdijck S(in)t Jacobs Cappellerije in S(in)te Geertruyden polder S(in)te Jacobs Viccarije in poortvliet S(in)te Catharinen Viccarije in S(in)te Meertensdijck S(in)te Geertruyts Cappellerije S(in)te Barbara Cappellerije Scholasterije Jacob Harts Cappellerije Heer Roels Cappellerije Heer Cor(neli)s Gillisen Cappellerije
Extraordinaren ende gemengden ontjanck. Tajel van uytgeef. Capp(itte)l:Lants oncosten ende statepen(ningen) van t'Capp(itte)l Lants oncosten van(den) coralen Lants oncosten vanden Abt Lants oncosten van(den) Cellewaerder Lants oncosten vanden proost Lants oncosten in Scherpenisse en Westkercke Lants oncosten in S(in)te Geertruydenpolder Lantsoncosten in Kempenshofstede Lantsoncosten in poortvliet Uytgeef van dubbelen hondert item penninck Renten ende pensioenen Uitgeeff van reparatien aende decanije Vuytgeeff van gagien Vuytgeeff van S(in)te Laurens Viccarie Vuytgeeff van s(in)te Anthonis Viccarije Vuytgeeff van S(in)te Jacobs Viccarije Vuytgeef ter saecke van S(in)te Catharijns Viccarije Vuytgeef ter saecke van Sinte Barbara Cappellerije Vuytgeeff van D'heer Roels Cappellerije Vuytgeef van D'heer Cornelis Gillisen Cappellerije Extraordinaris ende gemengden vuytgeeff
De oudst bekende ambachtsheren van St. Maartensdijk kwamen uit het geslacht Overbordene. Zij bezaten ambacht in de Oudelandpolder van St. Maartensdijk.
De Zeeuwse lenen waren 'kwade lenen': zij waren tot in het oneindige deelbaar en bij gebreke van zoons vervielen zij aan de grafelijkheid. Vervolgens werden zij dan verkocht aan de meestbiedende. Zo kocht Frank van Borssele in 1368 circa 3000 gemeten grond in het land van St. Maartensdijk, die na de dood van zijn broer Florens beschikbaar kwamen. Frank kocht ook de verbeurd verklaarde goederen van Pieter Gherontzn. van Overbordene en verenigde zo alle ambachten te St. Maartensdijk in één hand. In 1374 kreeg hij dit leen van de graaf als onsterfelijk leen met de hoge heerlijkheid.
J. Wagenaar, Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden, deel X Zeeland, Amsterdam 1753. p. 544
De laatste van Borssele, Alienora schonk de heerlijkheid aan haar achterkleinzoon Floris van Egmond. Zijn zoon Maximiliaan erfde het domein in 1539 bij het overiijden van Floris. Toen Maximiliaan in 1549 stierf, erfde zijn dochter Anna van Buren, ook wel van Egmond genoemd, de heerlijkheid. In 1551 kwam de heerlijkheid in het bezit van de Oranjes door het huwelijk van Willem met Anna van Buren. Na haar dood werd haar oudste zoon Philips Willem heer van St. Maartensdijk.Tegenwoordige staat, X, p. 541.
Met de verwerving van St. Maartensdijk verstevigde Willem van Oranje zijn machtspositie in Zeeland. In 1562 maakte hij aanspraak op het recht van Eerste Edele, waardoor hij een belangrijke stem kreeg in de Staten van Zeeland.
J.P.B. Zuurdeeg, Sint Maartensdijk stad aan de Pluimpot (Tholen, 1985), p. 12.
Willem van Oranje had na de dood van zijn eerste gemalin de Burense goederen beheerd voor hun zoon Philips Willem wegens diens verblijf in Spanje. Later had hij zijn dochter Maria bereid gevonden het beheer op zich te nemen.
Scherft, Het sterfhuis, p 64.
Na de dood van Willem van Oranje in 1584 ontstond onenigheid over de erfenis tussen zijn kinderen.
Het bestuur over St. Maartensdijk ging stilzwijgend over op Maria, omdat zij immers al het feitelijk beheer voerde. De curatoren van de onverdeelde erfenis hadden daarmee geen bemoeienis, evenmin als Maurits. Maurits maakte echter wel aanspraak op de erfgoederen in Zeeland, hetgeen voor Maria reden was om St. Maartensdijk te bezoeken in 1585, alwaar zij zich met enig huldevertoon installeerde als vrouwe van St. Maartensdijk.
Scherft, Het sterfhuis, p. 64.
In 1601 kwam het tot een voorlopige boedelscheiding tussen Maria en Philips Willem. De laatste deed voorlopig afstand van St. Maartensdijk en Scherpenisse.
Scherft, Het sterfhuis, pp. 244-248.
In 1606 gaf Maria o.a. deze domeinen aan Philips Willem in ruil voor een jaarlijkse uitkering van 10.000 gulden.Scherft, Het sterfhuis, p 248.
Na de dood van Philips Willem in 1618 kwam St. Maartensdijk in handen van Maurits.Een apart onderwerp betreft de geestelijke goederen.
B.M. De Jonge van Ellemeet, Geschiedkundig onderzoek naar den rechtstoestand der Zeeuwsche geestelijke goederen van 1572 tot in het begin der 17e eeuw (Zierikzee, 1906).
In 1577 ging het eiland Tholen, als gevolg van de Pacificatie van Gent over tot de prins van Oranje. Het beheer der geestelijke goederen werd in Zeeland gesteld onder een extraordinaris rentmeester. Deze rentmeester was rekenplichtig aan het college van Gecommitteerde Raden van de Staten van Zeeland. Hieraan onttrokken werden de goederen van de kerken en gilden in St. Maartensdijk en Scherpenisse. Zij werden in bezit genomen door de prins van Oranje. Aanvankelijk legden de Gecommitteerde Raden zich niet neer bij deze gang van zaken, omdat zij bang waren dat dit voorbeeld navolging zou vinden. Dit geschil was echter van korte duur en werd beslecht in het voordeel van de prins van Oranje.Drossaers II, I pp. 100-101.
Daarnaast pachtte de prins van Oranje tienden van het kapittel van Oudmunster tegen betaling van een jaarlijkse uitkering.
Voor meer informatie betreffende de tienden van het kapittel in Zeeland, zie: C. Dekker, Zuid-Beveland. De historische geografie en de instellingen van een Zeeuws eiland in de middeleeuwen (Assen, 1971), p. 383. Zie ook: D.G. Rengers Hora Siccama, De geestelijke en kerkelijke goeideren onder liet canonieke, het gereformeerde en het neutrale recht (Utrecht, 1905)
Grondgebied, benaming en bestuur
Tegenwoordige staat, pp. 537-541, 551-552.
Het domein bestond uit St. Maartensdijk en Scherpenisse op het eiland Tholen.
Het dorp St. Maartensdijk ontstond in de Oudelandpolder, omstreeks het jaar 1200. Het stadje dankte zijn opkomst aan het kasteel van St. Maartensdijk, waar op een afstand van vijftig roeden zuidwaarts een dorpje ontstond, dat door de ligging aan de Pluimpot, een zijtak van de Oosterschelde, uitgroeide tot een kleine stad. Het werd genoemd naar het water de Haast-Ee: Haastinghe of Haastrecht is de benaming van St. Maartensdijk, die men in oude stukken kan aantreffen. Men treft als herinnering hieraan nog steeds een haas aan in het vvapen van St. Maartensdijk.
Het bestuur van St. Maartensdijk bestond uit een drossaard die hier hoge jurisdictie uitoefende voor de heer, een burgemeester van politie, een schepenburgemeester, acht schepenen, een schout en een secretaris.
NDR inv.nr. 686. In dit 'amptboek' dat de periode 1636 ca. - 1795 beslaat, staat 'drossaard en baljuw'. Volgens Zuurdeeg, St. Maartensdijk, p. 12, heette de baljuw sinds ca. 1590 drossaard. Aanwijzingen hiervoor heb ik niet kunnen vinden in het archief.
De drossaard woonde op het kasteel genaamd het 'Hof te St. Maartensdyke'. Hij was voorzitter van het bestuur van de polders, het zogenaamde 'Collegie van Dykgraaf en gezwoorene', dat ondersteund werd door een penningmeester. De drossaard was tevens rentmeester van het domein St. Maartensdijk en Scherpenisse.
Schuin tegenover St. Maartensdijk, aan de overzijde van de Pluimpot, ligt het dorp Scherpenisse. Scherpenisse had net als St. Maartensdijk een haven gelegen aan de Pluimpot. Er was tot circa 1556 een veer tussen St. Maartensdijk en Scherpenisse.
Door de gedeeltelijke inpoldering van de Pluimpot werd het veer overbodig. De inkomsten van dit veer werden echter steeds opnieuw opgenomen in de rekeningen van de rentmeester in de 17e en 18e eeuw, om het recht daarop niet te verliezen. Zie: rekeningen van de rentmeester wegens het beheer van de domeinen St. Maartensdijk en Scherpenisse. Zie ook: Tegenwoordige staat, X, p. 537-538.
Qua omvang, aantal straten en inwoners was Scherpenisse groter dan St. Maartensdijk.In dezelfde polder waarin Scherpenisse ligt, ligt het dorp Westkerke. Westkerke behoorde niet tot het domein van de heer van St. Maartensdijk, maar viel onder een andere heer. Omdat Scherpenisse en Westkerke gemeenschappelijke dijken hadden, was er een overeenkomst gesloten tussen de Domeinraad en de heer van Westkerke over de aanstelling van verschillende functionarissen. De aanstellingen geschiedden beurtelings door de heer van St. Maartensdijk en Scherpenisse, en de heer van Westkerke.
NDR inv.nr. 13839.
De ingezetenen van Westkerke behoorden kerkelijk tot Scherpenisse. Scherpenisse had een eigen bestuur, apart van St. Maartensdijk. Het bestuur van Scherpenisse bestond uit een burgemeester, acht schepenen en een secretaris.De drossaard van St. Maartensdijk voerde ook in Scherpenisse hoge jurisdictie in naam van de heer. Ook in Scherpenisse was de drossaard tevens rentmeester. In de praktijk was de drossaard en rentmeester van St. Maartensdijk dezelfde persoon als die van Scherpenisse, maar het waren gescheiden functies.
NDR inv.nr. 686.
Polders van St. Maartensdijk
A. Hollestelle, Geschied- en Waterstaatkundige beschrijving van de polders en waterschappen opTholen, (Tholen, 1919), pp. 202-264.
Oudelandpolder Middellandpolder Noord polder Nieuwlandpolder Muijepolder Kleine Muijepolder Slabbekoornepolder Molenpolder Nieuw Ravensoortpolder Pluimpotpolder (gedeeltelijk) Groot en Klein Landekespolder Oude Zuidmoerpolder (gedeeltelijk) Nieuwe Zuidmoerpolder (gedeeltelijk) Nieuw Kempershofstede (gedeeltelijk)
Polders van Scherpenisse en Westkerke:Zoutelandpolder Geertruidapolder Wulpendal Steelandspolder Gorishoek
Rechten en bevoegdhedenDe heer van St. Maartensdijk had de volgende rechten:
NDR inv.nr. 768.
strandrecht, bastaard- en onbeheerde goederen, bijenvluchtaccijns, waagrecht, recht op de banmolen, tienden, visserijen, verpachting van de dijken.De heer had het recht tot benoeming van de volgende functionarissen:
St. Maartensdijk:
NDR inv.nrs. 685-687
Armmeesters Baljuw Bode van stad en land Commissarissen van kleine (rechts)zaken Dijkbode Dijkgraaf Drossaard Gezworene Gezworen klerk van de dijkage Gezworen klerk van de dijkage van de Muyepolder Gezworene van de dijkgraaf Gezworene van de Muyepolder Hoofdgecommitteerde in het college van de dijkgraaf Koddebeijer Koster Kosteres Landmeter van de dijkage Notaris Ontvanger van de armen Opzichter van de bossen en tuinen van het kasteel Penningmeester van de dijkage Penningmeester van de Muyepolder Rentmeester van de domeinen Rentmeester van de geestelijke goederen Schoolmeester Schout Secretaris Spuiwachter en Bakenmeester Stokhouder Vendumeester Voorzanger Weesmeesters
Scherpenisse:Baljuw Bode Boekhouder Drossaard Dijkgraaf Gezworene Koster Notaris Penningmeester van de dijkage Rentmeester van de domeinen Rentmeester van de geestelijke goederen Schoolmeester Schout Secretaris Stokhouder Voorlezer
Westkerke:Boekhouder Dijkgraaf Gezworene Penningmeester Penningmeester van de dijkage
BeheerDe domeingoederen van St. Maartensdijk en Scherpenisse werden beheerd dooreen rentmeester. Deze beheerde naast de gebruikelijke rechten en goederen ook de tienden gelegen in Zuid-Beveland en de geestelijke goederen. De rentmeester van St. Maartensdijk, de rentmeester van Scherpenisse en de rentmeester van de geestelijke goederen werden apart benoemd, maar in de praktijk werd deze functie door één persoon uitgeoefend.
De rentmeester legde eenmaal per jaar verantwoording af aan de Domeinraad. Daartoe diende hij, of zij indien bij overlijden de weduwe zaken waarnam, twee rekeningen in: een van het domein en een van de geestelijke goederen.
De rekeningen van de geestelijke goederen bestaan uit twee onderdelen: de geestelijke goederen behorende bij de kerken en gilden van St. Maartensdijk en Scherpenisse èn de 'Cappelerie' van St. Maartensdijk. Waarom deze onderverdeling heeft plaatsgevonden is niet duidelijk. Mogelijk houdt zij verband met de schenking van een deel van de geestelijke goederen aan het stadje St. Maartensdijk door prinses Maria van Buren, bij haar bezoek in 1585 aan St. Maartensdijk.
Scherft, Het sterfhuis, p 64.
Vanaf 1770 werd de rekening van het domein samengevoegd met de rekening over de geestelijke goederen.
NDR inv.nr. 14180. De voormalige waarnemend rentmeester W. Catshoek had bij de Domeinraad een voorstel ingediend tot het maken van een gecombineerde rekening van het domein en de geestelijke goederen, om een beter overzicht van inkomsten en uitgaven te bewerkstelligen. Bij de resolutie van 20 oktober 1774 ging de Domeinraad met dit voorstel akkoord.
Na de Franse inval in 1795 werden de rekeningen ingediend bij de administrateurs.
Rentmeesters van St. Maartensdijk waren:
In het Algemeen Rijksarchief bevinden zich ook kaarten van St. Maartensdijk en Scherpenisse. Het betreft de collectie Hingman, VTH 2783, VTH 2785, VTH 2787, VTH 2788, VTH 2793, VTH 2795, VTH 3443, VTH 3446, VTH 3447, VTH 4712.
De herkomst van deze kaarten is niet altijd duidelijk aan te geven.
Andere archieven met stukken betreffende St. Maartensdijk en Scherpenisse zijn:
Gemeentearchief Tholen te St.Maartensdijk: het archief van de gemeente St. Maartensdijk het archief van de gemeente Scherpenisse het archief van de Nederlands Hervormde Kerk van St. Maartensdijk, uitgezonderd de acta het archief van de Nederlands Hervormde Kerk van Scherpenisse, uitgezonderd de acta het oud-rechterlijk archief, daarin ook het weeskamerarchief archief van het St. Maartengodshuis enkele gildenarchieven
Nederlands Hervormde Kerk te St. Maartensdijk en te Scherpenisse: de acta
Waterschap Tholen te St. Maartensdijk: polderarchieven van St. Maartensdijk en Scherpenisse
Rijksarchief in Utrecht: het archief van het kapittel van Oudmunster
De overige rekeningen van de stadsmiddelen zijn overgedragen aan het Rijksarchief in Zeeland.
In dit hoofdstuk van de inventaris zijn de stukken beschreven betreffende de domeinen in Noord-Beveland, Wolfaartsdijk en Zuid-Beveland, die bijna allen dateren van na 1581. Dr. S.W.A. Drossaers beschreef al eerder de stukken van voor die tijd. In de inleiding op haar inventaris zijn uitgebreid de lotgevallen van de domeinarchieven van het huis Buren beschreven. Een gedeelte van de archieven van de domeinen in Noord-Beveland van na 1581 is in 1907 overgedragen aan het Rijksarchief in de provincie Zeeland.
VROA (1901) pp. 238-251. VROA (1907), pp. 189-190.
Het betreft hier onder meer briefwisselingen tussen de Domeinraad en de rentmeesters, memorialen met verzoekschriften van de rentmeesters aan de Domeinraad, rekeningen van de Frederikspolder en de Sophiapolder, voorwaarden van verpachting, manualen van landpachten, dijketting enz.M.D. Lammerts, Archieven van de rentmeesters der rentambten van de prinsen van Oranje in de provincie Zeeland, in IRA III (1930), pp. 723-746, voor Noord-Beveland inv.nrs. 115-253.
Veel kaarten van deze domeinen berusten bij de afdeling Kaarten en Tekeningen van het Algemeen Rijksarchief.Hingman, Inventaris van de verzameling kaarten en Rozemond, Inventaris van de verzameling kaarten.
De heerlijkheid Kortgene werd in 1842 gekocht door Adriaan van Hoboken, heer van Rhoon en Pendrecht. Te vrezen valt dat het archief van deze heerlijkheid, evenals dat van Rhoon en Pendrecht, in 1940 tijdens het bombardement van Rotterdam, is vernietigd.
De rapporten die de leden van de Domeinraad opstelden van hun inspectiereizen, te vinden onder de rubriek Algemeen, bevatten veel gegevens over zaken betreffende het beheer en bestuur van de domeinen in Noord-Beveland die elders in deze inventaris niet aangetroffen worden.
In de rapporten vindt men b.v. geschillen, verzoekschriften, bestekken, gespecificeerde opbrengsten van gewassen en cijnzen, verpachtingen en keuren en reglementen van de Staten van Zeeland en van de Domeinraad.
Naast deze rapporten zijn de rekeningen van de rentmeester een bron van informatie. In de eerste jaren na de inpoldering van Noord-Beveland waren er weinig baten met gevolg dat de omvang van de rekeningen gering was. Hoe verder men met de drooglegging vorderde hoe omvangrijker de registers werden. De rentmeesters waren niet alleen gewoon om in de rekeningen de reële inkomsten te verantwoorden, zij beschreven eveneens, voor memorie 'tot conservatie van mijns Genadigen Heren gerechticheijd', inkomsten die te verwachten waren uit land en rechten. Ook vervallen inkomsten, zoals tienden, buitengedijkte landen, verdwenen gorzen, het weggegeven Kortgene, bleven tientallen jaren pro memorie in de rekeningen staan, evenals pachters van de eerste bedijkingen. Dit heeft tot gevolg gehad dat de rekeningen een schat aan informatie bevatten over het wel en wee van Noord-Beveland. Hoewel dit ook van toepassing is op de goederen in Wolfaartsdijk en Zuid-Beveland, blijft het wedervaren van de Buren- en Schaapspolder vaag. De rekeningen spreken van de 'bedijckten lande van Schaeps ende Buerense polderen' en de dijken en dijkstallen van de Schaapspolder. In latere rekeningen staat Buren- of Schaapspolder en uiteindelijk is er alleen sprake van de Schaapspolder. Dit is temeer verwarrend daar tegenwoordig alleen nog de Buren-polder bestaat. Bijlage 1 Polders in Noord-Beveland die ten tijde van het beheer van de Nassause Domeinraad zijn ingepolderd ( Deze gegevens zijn ontleend aan NDR inv.nr. 14229.
In de cursief gedrukte polders had het huis Oranje-Nassau geen grondbezit.
1598 | Oud-Noord-Beveland |
1616 | Nieuw-Noord-Beveland en 's-Gravenhoek |
1641 | Frederikspolder |
1652 | Wissenkerkerpolder |
1658 | Camperland |
1665 | Oudelek of West-Orisant. |
1657 | Laijeplaat. |
1667 | Polder van Oud-Kortgene |
1668 | Geersdijkerpolder |
1670 | Alteklein |
1669 | Campens Nieuwland |
1671 | Nieuw- 's-Gravenhoek |
1687 | Vlietepolder. |
1688 | Catsenpolder |
1697 | Thoornpolder. |
1699 | Heerjanspolder |
1713 | Rippolder |
1719 | Mariapolder |
1727 | Jonkvrouw Annapolder |
1747 | Anna-Frisopolder |
1769 | Jacobapolder |
1771 | Willemspolder |
1775 | Sophiapolder |
1- | Cap. Landen in Colijnsplaete ende Noortbevelant |
2- | Landtpachten vanden Goidts-acker |
3- | Landpachten op Oresande |
4- | Coren-Thienden van Colijnsplaete |
5- | Coren-Thienden in Catz |
6- | Coren-Thienden in Noordtbevelandt |
7- | Lammer-Thienden in Colijnsplaete, Noortbevelant ende Oresande |
8- | Cooren-Thienden int ambochtsquartier in Noortbevelant ende Catz |
9- | Lammerthiende int voors. ambochtsquartier |
10- | Redemptie der thienden vant Nieulant annex Noortbevelant |
11- | Coren-thienden in Zuijdtbevelandt |
12- | Coren-thienden in Schaeps-polder aldaer |
13- | Dijck ende gors ettingen van Colijnplaete |
14- | Dijck ende gorsettingen in Noortbevelandt |
15- | Dijck ende gorsettingen van 't Nieulant annex Noortbevelant |
16- | Ambochts gevolge in Catz |
17- | Gorssen van Oresande |
18- | Diversche gorssepachten in Noort ende Zuijtbevelant enz. |
19- | Accijns op Colijnsplaete |
20- | Van de waege in Colijnsplaete |
21- | Cooren-Windtmolen op Colijnsplaete |
22- | Visserijen ende Vogelrijen |
23- | Van Veeren |
24- | Van Bien-vlucht |
25- | Erffcijnssen op Colijnsplaete |
26- | Erffrenthe op Schaeps-polder |
27- | Vanden XXI sten penninck der verpachte parthijen |
28- | Van rantsoenen der verpachte parthijen |
29- | Gemengden Ontfanck |
1- | Cap Erffrenthen gaende wt Oresande |
2- | Dijckschoten in Noortbevelant ende Oresande |
3- | Reparatien ende onderhout vande straeten, kaije, Spuijedammen, molen ende andere dergelijcke wercken |
4- | Doublen Csten penninck |
5- | Ordinaris Wtgeeff van pensien ende gagien |
6- | Gemengden Wtgeeff |
Betreft NDR inv.nr. 14423.
Staet off Register opt wat folio ofte bladt de Capittelen deser rekeninge staen als volcht: Ontfanck
1- | Cap. Landen in Colijnsplate ende Noortbevelant |
2- | Landen vanden Godts-acker |
3- | Landen op Orisande |
4- | Corenthiende op Colijnsplaet |
5- | Corenthiende van zijne majesteits eijgen ambacht in Catz |
6- | Corenthiende in Noortbevelant en Catz |
7~ | Corenthiende op Orisande |
8- | Lammerthienden in Colijnsplaet en Noortbevelant, Catz en Orisande |
9- | Thienden in het ambagtsquartier in Noortbevelant en Catz |
10- | Thienden in het Nieulant annex Noortbevelant |
11- | Lammerthiende in het voorsz. Nieulant |
12- | Landerijen in Fredricx-polder |
13- | Corenthiende van de voorsz Fredricx-polder |
14- | Lammerthiende van de voorsz Fredricx-polder |
15- | Corenthiende in Zuijtbevelandt |
16- | Corenthiende van de Schaeps-polder |
17- | Dijk ende gorsettinge van Colijnplaet |
18- | Dijk en gorsettinge van Noortbevelant |
19- | Den Droogendijk ofte Slapaert tusschen Out en Nieuw Noortbevelant |
20- | Dijk ende gorsettingen van Nieuw Noortbevelant |
21- | Ambagt revenues van Catz |
22- | Gorsinge van Orisande |
23- | Dijk ende gorsettinge tussen Noortbevelant en Fredricx-polder |
- | gecavelde dijken in Wissenkerke |
- | vercavelde dijken in Camperlant |
- | dijken van Vlietepolder |
- | revenues ende uijtdeijlinge van't ambagt Geersdijk ende Wissenkerke |
24- | Andere partijen van gorsen inden Eijlande van Noort ende Suijtbevelant namenlijck, |
- | gorsingen van 's-Gravenhoecxken |
- | gorsingen van Weel ende Vliet |
- | 'tcontingent in Geersdijk ende Wissenkerke |
- | aengedijkte vroonen in Wissenkerke |
- | aengedijkte gorsen van Geersdijck ende Wissenkerke |
- | Ouwelecq of Orisande |
- | Ouwelecqs bedijkte landen |
- | Hongersdijk |
- | Schaepspolder |
- | Cortgeen |
- | Zouken ende Laijenplaet |
- | landen van Cats in Catsepolder |
- | nieugedijkte landen, 1687, in Vlietepolder |
- | Thoornpolder anno 1697 bedijkt |
- | Eijnde dijcx van Soucke |
- | Corenthiende onder Cortgeen |
- | Corenthiende onder Wissenkerke |
- | Corenthiende onder 'sGravenhoecxken |
- | Item nieuwe Wissenkerke ende out Campen |
- | tienden inden Catsepolder |
25- | Accijns en kaijgelt op Colijnsplaet |
26- | De wage aldaer |
27- | Corenwintmolen aldaer |
28- | Vis ende vogelarije |
29- | Veren |
30- | Patrijsvanck |
31- | Bijen vlugt |
32- | Erfchijnsen op Colijnsplaet |
33- | Erfchijnsen opde Schaepspolder |
34- | Gemengden ontfanck |
35- | Extraordinaren ontfanck |
1- | Cap. Erfrenten gaende uijt Orisande |
2- | Ongelden van dijckgeschoten ende statepenningen |
3- | Doublen C- penninck vande thienden, molen, dijk en gorsettinge |
4- | Reparatien en onderhout van strate, kaije, spuijdamme en diergelijcke wercken, |
5- | Ordinaris uijtgeeff van pentien ende gagien |
6- | Gemengden uijtgeeff |
7- | Extraorinaren uijtgeeff |
Betreft NDR inv.nr. 14485.
Register op wat Blad of Folien de Capittels deser Rekening staen: Capittels - Ontfang
1- | Erffchijnsen en Erfpachten |
2- | Accijns en Kaaijgelt |
3- | De Waag |
4- | Recognitien van Bedienden, Veeren en Neringdoende persoonen |
5- | Vis en Vogelarijen, Patrijsvangst, de Jagt en de Bijenvlugt |
6- | De Koorn windmoolen |
7- | Landpagten |
8- | Dijk en Gorsettingen |
9- | de Koorn en Lammertienden |
10- | Verkogt hout |
11- | Allerhanden extraordiairen Ontfang |
12- | Ontfang van Restanten |
1- | Erfchijnsen |
2- | Tractementen |
3- | Interessen |
4- | Statepenningen en dijkgeschoten |
5- | Dubbele C~ penning van Tienden, Moolen, Dijk en gorsettingen en Huisschatting |
6- | Reparatien aan de straet, Kaij, Spuijdammen, Moolen en hofsteden |
7- | Aanplantingen |
8- | Kosten van Verpagtingen |
9- | Remissien |
10- | Gemengden Uijtgave |
11- | Rekeningskosten |
12- | Restanten |
De goederen en rechten in Noord- Beveland, Colijnsplaat en Orisant waren, met die in Zuid-Beveland en Wolfaartsdijk, oude bezittingen van de familie Van Borssele.
Voor uitgebreide gegevens over de verwerving van deze goederen zie- Drossaers II, I, pp. 114 en 79-82. Zie ook A.E.W. Dek, Genealogie van de heren van Borselen (Zaltbommel, 1979), pp. 36-42.
Doordat het huwelijk dat in 1508 gesloten werd tussen Frank van Borssele en Catharina van Egmond kinderloos bleef vererfden deze goederen op het huis Egmond. Door het huwelijk in 1551 van prins Willem I met de erfdochter Anna van Egmond kwamen de bezittingen aan de Oranjes. Na het overlijden van Anna in 1558 erfde prins Philips Willem de bezittingen van zijn moeder. Wegens minderjarigheid en gevangenschap in Spanje werd het Burense goed eerst door zijn vader en later door zijn zuster Maria beheerd.Na haar huwelijk in 1596 met Philips van Hohelohe nam deze de zaken voor zijn vrouw en zijn zwager waar. Wegens grote verdienste werd hij door de Staten van Zeeland beloond met goederen en rechten. Zie NDR inv. nrs. 14245,14251-14252 en 14320.
Nadat hij zowel als zijn zuster Maria van Nassau kort na elkaar kinderloos waren overleden kwam de gehele Burense erfenis op hun halfbroer Maurits als universeel erfgenaam. Na hem erfde prins Frederik Hendrik en vervolgens diens zoon prins Willem II en kleinzoon prins Willem III deze bezittingen.Al deze goederen vererfden niet zonder meer. In Noord- en Zuid-Beveland hield het huis Oranje-Nassau verschillende goederen in leen van de Staten van Zeeland. Veel van deze lenen waren 'rechte' of 'kwade' lenen die bij gebrek aan een mannelijke nakomeling vervielen aan de leenheer. Dit was onder meer het geval in 1702 bij het overlijden van prins Willem III. De Staten van Zeeland lieten beslag leggen op alle kwade lenen en, toen deze niet werden gelost, door de rentmeester der domeinen aan de meest biedende verkopen. Hierdoor gingen in Noord-Beveland veel en in Zuid-Beveland alle tienden verloren. Uit de goederen van Noord-Beveland verdween ook Kortgene daar prins Willem III deze heerlijkheid, met recht van retour, in 1670 aan Willem van Nassau-Odijk geschonken had.
De prins van Oranje bleef met Kortgene beleend. Zie: Leen- en Registerkamer van Holland, inv.nr. 175, caput Zeeland. Zie ook NDR inv.nr. 766, folio 878.
Door het kinderloos overlijden van prins Willem III ontstonden tussen verwanten twisten over de verdeling van diens nalatenschap. Ver voor de uiteindelijke regeling hiervan werden de domeinen in Noord- en Zuid-Beveland door de Staten-Generaal toegewezen aan Maria Louise van Hessen-Kassel voor haar zoon, de latere prins Willem IV, wiens vader graaf Johan Willem Friso, een van de partijen was in het geschil. Na het overlijden van prins Willem IV kwamen de goederen op diens zoon prins Willem V. In de Bataafs-Franse tijd werden de goederen van de prins genationaliseerd. Noord-Beveland, Wolfaartsdijk en Zuid-Beveland werden in 1799 gevoegd bij het Departement van Schelde en Maas en in 1810 bij het Departement van de Monden van de Schelde. Het aantal gemeenten op Noord-Beveland werd in de loop der tijd zover teruggebracht dat bij de laatste herindeling slechts twee gemeenten, Wissenkerke en Kortgene, overbleven. De gemeente Wissenkerke bestaat uit Wissenkerke, Kamperland en Geersdijk en de gemeente Kortgene uit Kortgene, Colijnsplaat en Kats.
Grondgebied en benamingHet eiland Noord-Beveland heeft veel geleden onder dijkbreuk en grond- en dijkval die grote overstromingen veroorzaakten. Katastrofaal waren die van 1530 en 1532 waardoor het gehele eiland onder water gezet werd. Rond 1590 waren de slikken en schorren weer zover aangeslibd dat in 1593 grond ter bedijking werd uitgeven. In 1596 gaven de Staten van Zeeland toestemming voor bedijking en in 1598 was de eerste bedijking gereed.
NDR inv.nr. 14240-14241,14264-14266.
Die eerste polder, tevens de grootste, kreeg de naam Noord-Beveland. In 1616 werd de volgende polder ingedijkt onder de naam Nieuwe Polder later Nieuw-Noord-Beveland of de Rick. De eerste bedijking werd daarna Oud-Noord-Beveland genoemd. Gedurende de gehele 17e en 18e eeuw vonden bedijkingen plaats.Zie bijlage 1.
De dorpen Kats, Kortgene, Wissenkerke en Geersdijk werden min of meer op de oude plaats herbouwd terwijl Colijnsplaat een nieuw dorp was.In NDR inv.nr. 14325 folio 24r-28v vindt men regels voor de bouw van de huizen en de aanleg van de straten in wat men toen het 'Nieuwe Dorp' noemde.
Hoewel er vanaf de inpolderingen in de jaren negentig van de 16e eeuw tot de zware stormen van 1809 geen stormvloeden meer zijn geweest die de waterstanden van 1530 en 1532 overtroffen, bleven dijkval en dijkbreuk niet uit waardoor polders geheel verloren gingen of deels werden buitengedijkt.NDR inv.nr. 767 folio 1206. Zie ook de kaarten van Noord-Beveland. Algemeen Rijksarchief, kaarten collectie Hingman b.v. de nrs. 2799, 2800 en 2801 waarop het buitengeslagen land met oude dijken en dijkstalen staan weergegeven.
Het eiland was niet geheel eenbezitting van de Oranjes. Wet waren zij de grootste geïnteresseerden. De hoge heerlijkheid Kortgene, de ambachtsheerlijkheden van Colijnsplaat en van 's-Gravenhoek en het gors Halisant echter behoorden hen alleen toe. In de meeste polders bezaten zij land, een of meerdere hofsteden en verschillende rechten, waarvan de tienden en de dijk- en gorsetting de voornaamste waren.
Tussen het etland Noord-Beveland en de noordelijk daarvan gelegen plaat Orisant stroomde het Faal, een arm van de Oosterschelde. Na de ondergang van Orisant vormden de Roompot en de Oosterschelde de scheiding met het eiland Schouwen. In het oosten waren het Faal en het Katse Rak, later de Oosterschelde, de scheiding tussen de eilanden Duiveland en Oost-Beveland. In het zuiden werd Noord-Beveland door de Zuidvliet gescheiden van het eiland Wolfaartsdijk. In het westen vormde het Veerse Gat de scheiding met het eiland Walcheren.
Noord-Beveland werd meestal op dezelfde manier geschreven. Een enkele keer leest men Beverland. De betekenis van deze naam is niet bekend. Sommigen denken aan Bifeland of Bavo's land naar de adbij van St. Bavo in Gent die op Noord-Beveland veel bezittingen had.
Kortgene lag in het zuiden van Noord-Beveland en werd in het noorden begrensd door Colijnsplaat, in het oosten door Kats, in het zuiden door het Zuiddiep en in het westen door Wissenkerke en Geersdijk. Kortgene werd vroeger meestal geschreven als Korthem, Cortkeen, Cortkene of Cortgeen. Een van de betekenissen die aan deze naam wordt toegekend is korte of kleine heerlijkheid.
's-Gravenhoek werd in 1616, tegelijk met Nieuw-Noord-Beveland, ingepolderd en grensde in het noorden aan de Layeplaat, in het oosten aan Oud-Noord-Beveland, in het zuiden aan Nieuw-Noord-Beveland en in het westen aan de polder Nieuw-'s-Gravenhoek. Voor de overstromingen van 1530 en 1532 lag er een dorp, dat ook wel Soecke, Hoek of Houke genoemd werd. In dit archief komen de namen 's-Gravenhoecxken, 's Gravenhoekske en 's-Gravenhoekje het meeste voor.
De Colijnsplaat lag in het noordoosten voor de kust van Noord-Beveland en werd in 1598 tegelijk met Oud-Noord-Beveland ingepolderd. Het dorp dat in deze polder gebouwd werd grensde in het noorden aan het Faal en later, na de ondergang van Orisant, aan de Oosterschelde. In het noordoosten lag de Keten, in het oosten Kats, in het zuiden Kortgene, en in het westen Wissenkerke en 's-Gravenhoek. Bij de stichting in 1599 sprak men van het Nieuwe Dorp, maar al spoedig werd de naam Colijnsplaat, ook wel geschreven als Colinsplate of Cooltjesplaat, wat plaat van Colijn betekent. Wie deze Colijn was is niet meer bekend.
Orisant lag noordnoordwest van Noord-Beveland en werd daarvan gescheiden door het Faal. De west-, noord- en oostkant van het gors lagen in de Oosterschelde. De vele erfrenten die kloosters en kerken op Orisant hadden, doen vermoeden dat het vroeger bedijkt is geweest.
Zie de uitgavenposten in de rekeningen onder 'erfrenten gaende uijt Orisande'. In de rekeningen wordt in grote trekken ook het lot van Orisant verhaald.
De oorspronkelijk kleine stroom die door het gors stroomde werd zo vergroot dat er twee gorzen ontstonden namelijk Oost-Orisant en West-Orisant. Door stormvloeden, grondval en erosie verdween Oost-Orisant in 1682 in de Oosterschelde. West-Orisant werd met het gors Oude Lek ingepolderd en vastgedijkt aan Noord-Beveland. Orisant werd vroeger geschreven als Worighesant, Woordesande of Woresant. De betekenis van deze naam niet bekend.Halisant lag volgens de rekeningen aan de noordzijde van 'het land', waarmee Noord-Beveland bedoeld zal zijn. Blijkens de verpachting lag het aan de Halisantse Vate en raaide op de toren van Zierikzee.
Gegevens in de rekeningen b.v. NDR inv.nr. 14435 folio 18v en 21v.
In augustus 1636 is het gors verdronken.Hongersdijk bestond uit schorren en gorzen die de overblijfselen vormden van een dorp en een polder die in 1551 hetzelfde lot ondergingen als geheel Noord-Beveland. Hongersdijk was het oostelijk gedeelte van het eiland Wolfaartsdijk, dat tussen Noord- en Zuid-Beveland lag, en grensde in het noorden aan de Zuidvliet, in het oosten aan verschillende gorzen en kreken die het van Oost-Beveland scheidde,
In 1644 ontstond met de Staten van Zeeland een langdurig conflict over de eigendom van de schorren, ten oosten van Hongersdijk, dat door de Staten gewonnen werd. Een van de gevolgen was een gedeeltelijke inpoldering van de gorzen onder de naam Oost-Beveland. Zie NDR inv.nr. 766 folio 726-729 en in de rekeningen onder Hongersdijk.
in het zuiden aan de Puie, en in het westen aan Oosterland op Wolfaartsdijk. In 1809 werden Hongersdijk en de omliggende schorren ingepolderd en met Wolfaartsdijk en Oost-Beveland vastgedijkt aan Zuid-Beveland. Hongersdijk werd ook wel geschreven als Hongersdike en Hungersdike. Honger is waarschijnlijk afgeleid van de oude persoonsnaam Hunger of Unger en betekent in dat geval de dijk of bedijking van Hunger. Anderen geven de voorkeur aan honger in die zin dat het een dijk of bedijking was waarin armoede heerste en honger geleden werd.De Burenpolder en Schaapspolder lagen op het eiland Zuid-Beveland ten noordoosten van Yerseke aan de Oosterschelde. Voor de overstroming van 1532 lagen hier de Schachtekijnspolder, Nieuwepolder en de Yersekepolder die in de 16e eeuw tezamen de Yersekedamsepolder genoemd werden.
Zie voor deze polders. Dekker, Zuid-Beveland, pp. 111 en 209-212.
In 1532 ging het land ten oosten van Yerseke geheel verloren waardoor het Verdronken Land van Zuid-Beveland ontstond. In 1597 gaf prins Philips Willem de gorzen, die eens zijn polders waren, ter bedijking uit aan Johan de la Salle, waardoor een gedeelte van het verloren gegane gebied onder de naam (Graaf van) Burenpolder en de meer naar het oosten Iiggende Schaapspolder, teruggewonnen werd. De grondeigenaren viel het dijkonderhoud van de nieuwe inpoldering zo zwaar dat zij deze in 1614 weer wilden overdoen aan de prins, die daar echter geen oren naar had.NDR inv.nrs. 14348,14401,14552 en 767 folio 1477.
De Schaapspolder is ten onder gegaan. De huidige Burenpolder heeft aan drie zijden dijken in de Oosterschelde en grenst in het zuidwesten aan de gemeente Yerseke.Hoevvel in de rentmeestersrekeningen meestal alleen gesproken werd van Schaapspolder is de huidige naam Burenpolder. Zie b.v. Encyclopedie van Zeeland, pp. 344,346 en 420.
Rechten en bevoegdhedenKortgene, de enige stad op Noord-Beveland, was een hoge heerlijkheid. Daar het gebied van deze heerlijkheid laat werd ingepolderd hebben de prinsen van Oranje weinig profijt gehad van de hieraan verbonden rechten en bevoegdheden. Voor 1670, het jaar waarin prins Willem III de heerlijkheid schonk aan zijn neef Willem van Nassau-Odijk, waren er inkomsten uit rechten van visserij, vogelarij en etting. De rentmeester van Noord-Beveland was in deze periode tevens baljuw van Kortgene.
Zie NDR inv.nr. 14348 folio 54v.
Colijnsplaat was een ambachtsheerlijkheid met middelbare en lage jurisdictie. De hoge jurisdictie werd uitgeoefend door de rentmeester-generaal van Zeeland bewesterschelde, standplaats Middelburg, die tevens baljuw was van het platteland van Noord- en Zuid-Beveland en Wolfaartsdijk. Beroep was mogelijk bij het Hof van Holland. Onder de jurisdictie van Colijnsplaat behoorden de polders Oud- en Nieuw- Noord-Beveland, een gedeelte van de Frederikspolder en de polder Oude Lek of West-Orisant. Colijnsplaat werd bestuurd door een schout en zeven schepenen die door de prins van Oranje werden aangesteld. De polders werden bestuurd door dijkgraven en gezworenen waarvan de prins eveneens het benoemingsrecht had.
Kats was een ambachtsheerlijkheid waarin de prins van Oranje zijn rechten delen moest met andere heren, zoals het recht van de molen, aanwas, etting en waar men verder recht op had. Zo'n ambacht noemde men een portionarisambacht.
's-Gravenhoek was een ambachtsheerlijkheid die wel ingepolderd werd maar waarvan het dorp nooit werd herbouwd.
De prins van Oranje bleef ook in het bezit van alle rechten en bevoegdheden die verbonden waren aan de portionarisambachten Coningshem, Ekinge of Redekinge, Emelisse, Soetelingskerke, Welle of Weele en Vliet, dorpen die bij de overstromingen van 1530 en 1532 waren verdronken, en niet meer opgebouwd. De grond waarop deze dorpen hadden gelegen werd geheel of gedeeltelijk weer herdijkt waardoor, evenals in 's-Gravenhoek, bepaalde rechten als tienden en etting werden uitgeoefend.
NDR inv.nr. 14239,14248,14254,14552.
Tiendrechten in Noord-Beveland, die de prins in leen had van de Staten van Zeeland en na de dood van prins Willem III niet meer werden uitgeoefend, lagen in Colijnsplaat, Oud-Noord-Beveland, Kats, Nieuw-Noord-Beveland en Wissenkerke.
Zie de rekeningen vanaf NDR inv.nr. 14416.
Orisant behoorde, in tegenstelling tot Noord-Beveland, tot het rentmeesterschap van Zeeland beoosterschelde.
Aangenomen wordt dat Orisant zich in onheuglijke tijden uitstrekte tot vlak voor Zierikzee. De Schelde zou dan tussen Noord-Beveland en Orisant hebben gestroomd.
Dit hield onder meer in dat het voor de hoge jurisdictie viel onder de rentmeestergeneraal tevens baljuw van Zeeland beoosterschelde, standplaats Zierikzee.Zie ook NDR inv.nr. 14292.
Hongersdijk was een ambachtsheerlijkheid die onder het beheer van de Nassause Domeinraad ongedijkt bleef. De hieraan verbonden rechten werden nooit uitgeoefend. De prins van Oranje was hierin voor een vierde gedeelte gerechtigd.
De Schaapspolder en Burenpolder in Zuid-Beveland waren vrije hoge heerlijkheden met het recht van asiel. Dit hield in dat de baljuw van Zeeland bewesterschelde, of diens stadhouder, geen recht had om daar misdadigers te vervolgen. De polders werden daarom ook wel Vrije Polders genoemd.
NDR inv.nr. 14549.
Toen prins Philips Willem in 1597 de gorzen ter bedijking uitgaf hield hij alle rechten, waaronder dat van de hoge jurisdictie, aan zich. Van de aanstelling van een baljuw over deze polders is in dit archief echter niets gebleken. Wel zijn verklaringen aanwezig waarin getuigd werd dat delinquenten voor kortere of langere tijd daar verblijf hielden. Van berechting sprak men echter niet.In Zuid-Beveland bezat de prins ook tiendrechten. Deze lagen in de ambachten 's-HeerArendskerke, Heinkenszand, Ovezand, het Oostambacht van Capelle, Eversdijk en Kloetinge. Al deze tienden waren kwade lenen die 'bij gebrek aan een capabel oir' in 1702 aan de Staten van Zeeland vervielen.
De prins van Oranje stelde in Noord-Beveland de volgende functionarissen aan:
Deze lijst is ontleend aan het Ambtboek, deel I, NDR inv.nr. 685 pp. 103 en 104.
In Colijnsplaat:Bode, tevens bode voor het gehele eiland Creëerder Koster Schoolmeester Schout Schutter van de vis Spuiwachter Secretaris Secretaris van de weeskamer Stokhouder Veerschipper Voorlezer
In Kortgene:Baljuw Secretaris Vendumeester
In de polder Oud-Noord-Beveland:Dijkgraaf Gezworene
In de polder Nieuw-Noord-Beveland:Dijkgraaf Gezworene
In de Frederikspolder:Dijkgraaf Gezworene Penningmeester
BeheerHet beheer van de domeinen in Noord-Beveland, Wolfaartsdijk en Zuid-Beveland lag in handen van de rentmeester en werd in één rekening verantwoord. Voor de herdijking beheerde de rentmeester van St. Maartensdijk de ondergelopen landen door de schorren, gorzen en platen te verpachten aan schaapherders. Daarnaast waren er inkomsten uit visserij en uit de tienden in Zuid-Beveland.
Domein St-Maartensdijk en Scherpenisse, NDR inv.nrs. 13854-13855.
Bij de eerste bedijking van Noord-Beveland in 1598 stelde Philips van Hohenlohe Pieter uit Mattenburg aan als aparte rentmeester over Noord-Beveland.Vóór 1530 had Noord-Beveland met Wolfaartsdijk en Zuid-Beveland ook een aparte rentmeester. Zie Drossaers II inv.nr. 665.
In diens aanstellingsbrief werd niet alleen als reden het overlijden van zijn voorganger gegeven maar ook dat 'mits den dijckagie van Noortbevelandt nodich is dezelve officïen te separeren'... 'totter administratien van de voors. goeden ende incommen van Cortkene, Noortbevelandt ende andere vuytergorssen ende goeden gelegen in Zeelandt buijten den Eylande van der Tholen'.Zie NDR inv.nr. 14324.
De rekeningen werden door de rentmeesters persoonlijk naar de Rekenkamer van de Domeinen gebracht om daar te worden afgehoord.Naast het afhoren werd ook op andere zaken gelet. In de rekening van 1636 kreeg de rentmeester last 'int toecomende beter papier te nemen, 'twelck niet doorvloeyt, (daer) hij hierinne jaerlijcx gecontinueert'.
Ten tijde van het bewind van Maria van Nassau en prins Philips Willem bevond de Rekenkamer voor de Burense goederen zich in Breda, Delft of Buren. Blijkens de kanttekeningen van de rentmeesters zijn de rekeningen van Noord-Beveland ook afgehoord in St. Maartensdijk en Brussel. Nadat prins Maurits de Burense goederen geërfd had werden deze, evenals de Nassause bezittingen, afgehoord in de Rekenkamer te 's-Gravenhage die tot het einde der Republiek aldaar gevestigd was.Rentmeesters van Noord-Beveland:
Gegevens over de rentmeesters vóór 1581 zijn ontleend aan Drossaers II, inv.nrs. 503, 656 en 670 en NDR inv.nr. 14239.
Gegevens over de gemeenten Colijnsplaat, Kats en Kortgene zijn ook te vinden in het gemeentehuis van Kortgene waar de oud-archieven van deze burgerlijke gemeenten worden bewaard. In het Rijksarchief in de provincie Zeeland berusten de oud-rechterlijke -, notariële - en weeskamerarchieven van de gemeenten op Noord-Beveland. De archieven van de waterschappen berusten bij het Waterschap Zeeuwse Eilanden in Goes.
Met inhoudsopgave na het verbaal van 1757.
Met kaart uit 1770 van de landmeter Laurens Boeren naar aanleiding van een grensgeschil over de oude rivier de Faal.
Met kaartje.
Voorin een inhoudsopgave over 1775 en 1776.
Zie ook Drossaers II, inv.nr. 659.
Dit klooster behoorde tot de orde der cisterciënzers en lag tot 1492 in Noorddijk bij Emelisse in Noord-Beveland.
Met kaartje.
Dit huis werd in 1674 verkocht.
De leenmannen die voor de grafelijkheid van Zeeland zegelden waren Tristram Jhaene, Nicolaas Jansz. van Huijbert en Nicolaas Willemsz. Cromstrijen. De kaart in ARA, Kaarten en Tekeningen, VTH 2804.
Het betreft ambachtsgedeelten in Kats bewesten Zwaals, Hamerstede, Ekinge, Nieuwerkerke, Voordemeershoek, Emelisse, 's-Heer Wittekinderenambacht, het Nieuweland van Kats, Welle en Coninckhem, afkomstig van Margaretha Anthonisdr. Baneston, Pieter Jansz. Ruijtinck, Joost Jansz., Clewaard Jacobsz., Lucas Roelofsz. voor Maria van Hamerstede, Jan en Joost van Hamerstede, Gilles Wissenz. van der Lisse en de abt van Middelburg.
De kaarten in ARA, VTH 2505 en 2506.
Zie voor de akte van overeenkomst NDR inv.nr. 14348 folio 57v-64v. De heren van het Portionarissenambacht waren Hendrik van Tuyll van Serooskerke, Gilles van Wissenkerke, Philips van Tuyll van Serooskerke en Jacob van Campe. Van laatstgenoemde is het zegel verloren gegaan. Jacob Cats zegelde voor prins Maurits.
Het Faal was een arm van de Schelde tussen Noord-Beveland en Orisant.
In handschrift Cooltjesplaat.
Deze vertaling is automatisch gegenereerd en kan fouten bevatten. Pagina's die persoonlijke informatie bevatten worden vanwege de privacy niet automatisch vertaald en zijn alleen beschikbaar in het Engels. Lees hier meer over onze vertaalde website.