Eerste departement | Buren, Leerdam, Culemborg, IJsselstein, Soest, Baarn, Dieren, Het Loo, Bentheimse goederen, Oranjewoud, Leeuwarden, Ameland, Bredevoort, Groningen. |
Tweede departement | Liesveld, 's-Gravenzande, naaldwijk, Monster, Wateringen, Honselersdijk, Niervaart, de Zwaluwen, Geertruidenberg, Zevenbergen, Kruisberg (bij Santpoort), Oranjezaal (huis Ten Bosch), huis Ter Nieuwburg (te Rijswijk), Oude Hof (Paleis Noordeinde), het Hof te Den Haag (aan het Buitenhof). |
Derde departement | Veere, Vlissingen, Noord-Beveland, St. Maartensdijk, Scherpenisse, Hulsterambacht. |
Driejaarlijks toezicht | Diest, Zichem, Meerhout en Vorst, Vianden, Dasburg, St. Vith, Bütgenbach, Lannoy, Gimbergen, Burggraafschap Antwerpen, Paleis te Brussel, Rutten, Nederheim en Peen |
Vierde departement | Breda, Oosterhout, Roosendaal enNispen, Steenbergen, Prinsenland, Willemstad, Cranendonk en Eindhoven, Grave en het land van Cuijk. |
Naamdomein | jaartal | Verwerving | jaartal | Vervreemding |
---|---|---|---|---|
Breda | 1404 | Door het huwelijk van Engelbrecht graaf van Nassau met Johanna van Polanen | 1795 | Bij het Haags Verdrag van 16 mei door Fankrijk aan de Bataafse Republiek afgestaan (verder aangehaald als Haags Verdrag) |
Geertruidenberg | 1404 | Idem als Breda | 1795 | Haags Verdrag |
Klundert (of Niervaart) | 1404 | Idem als Breda | 1795 | Haags Verdrag |
Oosterhout en Dongen | 1404 | Idem als Breda | 1795 | Haags Verdrag |
Brussel, paleis | 1404 | Idem als Breda | 1756 | Verkocht aan prins Karel van Lotharingen |
Mechelen, huis te | 1404 | Idem als Breda | ? | |
Lek, heerlijkheid | 1404 | Idem als Breda | 1627 | Door Maurits nagelaten aan zijn natuurlijke zoon Willem |
Monster en Polanen | 1404 | Idem als Breda | 1795 | Haags Verdrag |
Zundert en Nispen | 1404 | Idem als Breda | ? | |
Drimmelen | 1411 | Door graaf Willem VI van Holland met deze heerlijkheid beleend | 1795 | Haags Verdrag |
Steenbergen | 1458 | Door de verdeling van het gemeenschappelijk eigendom tussen Breda en Strijen | 1795 | Haags Verdrag |
Diest | 1499 | Door graaf Engelbrecht II verkregen door ruiling met de heerlijkheden Millem, Gangelt en Vught | 1795 | Door Frankrijk in bezig genomen |
Zichem | 1499 | Idem als Diest | 1795 | Idem als Diest |
Meerhout en Vorst | 1499 | Idem als Diest | 1795 | Idem als Diest |
Burggraafschap Antwerpen | 1499 | Idem als Diest | 1795 | Idem als Diest |
Roosendaal en Nispen | 1501 | Gekocht door Engelbrecht van Nassau van Claas van Rijmerswaal | 1795 | Haags Verdrag |
Hooge en Lage Zwaluwe | 1518 | Geschonken door Karel V aan graaf Hendrik III van Nassau | 1795 | Haags Verdrag |
Orange | 1544 | Uit de nalatenschap van René van Chalon aan prins Willem I van Oranje | 1702 | Door Frankrijk in bezit genomen |
1732 | Aan Frankrijk | |||
Goederen in Franche-Comté | 1544 | Idem als Orange | [1702] | Idem als Orange |
Goederen in Dauphiné | 1544 | Idem als Orange | [1702] | Idem als Orange |
Goederen in Bourgondië | 1544 | Idem als Orange | 1609 | Bij de verdeling van de nalatenschap van Willem I aan de dochters van Charlotte de Bourbon |
Buren | 1551 | Door het huwelijk van prins Willem I van Oranje met Anna van Buren | 1795 | Haags Verdrag |
IJsselstein | 1551 | Idem als Buren | 1795 | Haags Verdrag |
Leerdam en Acquoy | 1551 | Idem als Buren | 1795 | Haags Verdrag |
Cranendonk en Eindhoven | 1551 | Idem als Buren | 1795 | Haags Verdrag |
St. Maartensdijk en Scherpenisse | 1551 | Idem als Buren | 1795 | Haags Verdrag |
Goederen in Noord-Beveland - Kortgene | 1551 | Idem als Buren | 1670 | Kortgene door Willem III geschonken aan Willem van Nassau, heer van Odijk |
1795 | Noord-Beveland: Haags verdrag | |||
Warneton | 1551 | Idem als Buren | 1759 | Bij vonnis van de Raad van Vlaanderen aan het huis van Isenghien toegewezen |
Lannoy | 1551 | Idem als Buren | 1618 | Door Philips Willem van Oranje nagelaten aan Philips van Merode, graaf van Middelburg |
Beverweerd | 1564 | Door Philips Willem geërfd van zijn grootmoeder van moederzijde | 1625 | Door Maurits aan zijn natuurlijke zoon Lodewijk geschonken |
Lingen | 1578 | Aan Willem I geschonken door de Staten-Generaal | 1702 | In bezit genomen door de koning van Pruisen |
1735 | Aan de koning van Pruisen afgestaan | |||
Veere en Vlissingen | 1581 | Gekocht door Willem I | 1795 | Haags Verdrag |
Bergen op Zoom | 1582 | Geschonken aan Willem I door de Staten-Generaal | 1648 | Ingevolge de Vrede van Munster |
Willemstad | 1582 | Gesticht door Willem I, door de Staten-Generaal met deze stad beleend | 1795 | Haags Verdrag |
Hulsterambacht | 1583 | Beschonken aan Willem I door [Vlaanderen] als vergoeding voor het verlies van zijn goederen in Bourgondië | 1795 | Als bij Vlissingen |
Grave en Cuijk | 1595 | Door Philips II aan prins Willem I in pandschap gegeven | 1795 | Haags Verdrag |
1611 | Door de Staten-Generaal, na aflossing van het pandschap, aan prins Maurits in leen gegeven | |||
Meurs | 1600 | Geschonken aan prins Maurits door de graaf van Nieuwland | 1702 | In bezit genomen door de koning van Pruisen |
1732 | Aan de koning van Pruisen afgestaan | |||
Prinsenland | 1604 | Bedijkt door prins Philips Willem | 1795 | Haags Verdrag |
Het Oude Hof (huis in het Noordeinde te 's-Gravenhage) | 1609 | Geschonken door de Staten-Generaal aan Louise de Coligny en Frederik Hendrik | 1795 | Haags Verdrag |
Bredevoort | 1612 | Door de Staten van Gelderland in panschap gegeven aan Maurits | 1795 | Haags Verdrag |
Liesveld | 1612 | Geschonken door Erik van Brunswijk aan Ernst Casimir van Nassau | 1795 | Haags Verdrag |
Naaldwijk | 1612 | Door Frederik Hendrik gekocht van de graaf van Aremberg | 1795 | Haags Verdrag |
Honselersdijk | 1612 | Idem als Naaldwijk | 1795 | Haags Verdrag |
Wateringen | 1612 | Idem als Naaldwijk | 1795 | Haags Verdrag |
Ter Brake | 1617 | Door Philips Willem gekocht van de Johannieter orde | 1795 | Haags Verdrag |
Châteaurenard | [1620] | Door Louise de Coligny aan Frederik Hendrik nagelaten | 1647 | Verkocht |
Huis Nieuwburg te Rijswijk | 1630 | Door Frederik Hendrik gekocht van Philibert Vernatti | 1793 | Het huis door Willem V gesloopt en verkocht |
Zuylenstein | 1630 | Door Frederik Hendrik gekocht van de Staten van Utrecht | 1640 | Door Frederik Hendrik geschonken aan zijn natuurlijke zoon Frederik |
's-Gravenzande en Zandambacht | 1638 | Door Frederik Hendrik gekocht van de Staten van Holland | 1795 | Haags Verdrag |
Huis ten Bosch ('s-Gravenhage) | 1645 | Gesticht door Amalia van Solms | 1795 | Haags Verdrag |
Montfort | 1647 | Bij de Vrede van Munster door Spanje aan prins Willem II afgestaan, levering vindt plaats in 1653 | 1795 | Haags Verdrag |
Turnhout | 1647 | Bij de Vrede van Munster aan Amalia van Solms afgestaan | 1732 | Aan de koning van Pruisen afgestaan |
Zevenbergen | 1647 | Idem als Turnhout | 1795 | Haags Verdrag |
Dieren | 1647 | Door Willem II gekocht van de Commandeurs van de Duitsche Orde in Utrecht | 1795 | Haags Verdrag |
Soest, Baarn, Ter Eem en Eemnes | 1674 | Door de Staten van Utrecht aan Willem III opgedragen | 1795 | Haags Verdrag |
Oranjewoud | 1676 | Gekocht door prinses Albertina Agnes van Barent van Sevenaer | 1795 | Haags Verdrag |
Goederen in Bentheim | 1677 | Door de Staten van Overijssel aan Willem III geschonken | 1795 | Haags Verdrag |
Tol over de Maas bij Gennep | 1678 | Geschonken door de keurvorst Brandenburg aan Willem III | 1732 | Aan de koning van Pruisen afgestaan |
Hoog-Soeren | 1678 | Geschonken door de Staten van Gelderland aan Willem III | 1795 | Haags Verdrag |
Het Loo | 1684 | Door Willem III gekocht van Johan Carselis van Ulst | 1795 | Haags Verdrag |
Ameland | 1704 | Gekocht door prinses Amelia van Anhalt-Dessau van de familie Schwartzenberg | 1795 | Heerlijke rechten worden verbeurd verklaard en ameland bij Friesland gevoegd |
Culemborg | 1748 | Door het kwartier van Nijmegen geschonken aan prins Willem IV | 1795 | Haags Verdrag |
Borculo en Lichtenvoorde | 1776 | Gekocht door prins Willem V van vorst Czartoriski | 1795 | Haags Verdrag |
Oploo | 1778 | Gekocht door prins Willem V van een lid van de familie Van Welderen | 1795 | Haags Verdrag |
A. | het graafschap van Vianden en de heerlijkheden van Daasburg, St. Vith en Butgenbach |
B. | |
1.1 | burggraafschap van Antwerpen |
1.2 | de stad, 't land en de heerlijkheid van Diest met watertol, veertol en doorvaart van de rivier en helft van de voogdij van Webbekom |
1.3 | het slot, de stad en 't land van Zichem met de heerlijke rechten |
1.4 | de stad, 't land van Scherpenheuvel met de heerlijkheid en jurisdictie |
1.5 | de helft van het dorp Meerhout met water- en windmolen, rechten, pachten etc. |
1.6 | de andere helft van Meerhout met Vorst met rechten, cijnzen, etc., exclusief de hoge heerlijkheid, en een huis in Meerhout |
1.7 | negen bunder land in Wolmerschem |
1.8 | de manschappen en achterlenen genoemd in het leenboekje Diericx van Heetvelde omtrent Antwerpen |
2.1 | windkorenmolen 'de Akkermolen' in Baarle-Hertog onder Turnhout |
- | Grimbergen met Londerzeel. ( Niet genoemd in de lijst. In 1757 verkocht aan hertog de Croy. ) |
C. | |
1.1 | de stad, 't land en het huis van Breda met de stad Steenbergen |
1.2 | de hofstede Wayenberg met acht bunders land |
1.3 | het dorp Zundert met hof, molen, wateren etc. |
1.4 | de goederen en heerlijkheden, de dorpen Maarheze, Budel en Soerendonk met de heerlijkheden |
2. | de heerlijkheden van Wernhout |
3. | de stad Grave en het land van Cuijk |
4. | de stad Eindhoven, het land en de burcht van Granendonk met de heerlijkheden, de dorpen Maarheze, Budel en Soerendonk met de heerlijkheden |
5. | de stad Willemstad met de polder van Ruigenhil |
D. | 1/4 part in de tienden van Luiks Gestel |
E. | 3 zillen beemt te Vorst in de Veeken Broek |
F. | een erfcijnx van vier halsteren rogge uit een bunder land onder Beckevort |
G. | |
1 | twee hoeven genaamd Ten Rolde en Wildert gelegen te Waalre |
2 | twee scheuten tiende tot Oss |
H. | een erf, groot omtrent drie lopen zaailand onder St. Oedenrode |
cijnzen onder Eerschot: | |
- zeven lopen rogge en een half en drie stuivers | |
- zeven lopen rogge en vijf stuivers uit drie lopen zaailand genaamd het Raamken | |
- zeven en een halve lopen rogge uit hetzelfde stuk land | |
- achttien groten uit een erf tot Eerschot | |
- vier groten uit een hofstede tot Eerschot | |
- twee en een halve stuiver uit een hofstede tot Eerschot | |
- tien lopen rogge uit een landje genaam het Raamken | |
- achttien groten uit een erf tot Eerschot | |
- zes groten uit een hofstede in Eerschot |
I. | |
1.1 | het slot en kasteel aan de noordzijde van de stad Culemborg met burcht en stad Culemborg met de heerlijkheden daartoe behorende en landen en tienden in het broek van Landsmeer |
1.2 | de hofstede Muijswinkel met 55 morgen land in Ravenswaay |
1.3 | erven in Rijswijk [Gld] groot 30 morgen land |
1.4 | het huis binnen Vianen en 16 morgen land |
1.5 | twee hoeven land tot Beesd |
1.6 | het huis te Vredestein met hofstede en 5 morgen land geheten de Geroenen in Selmonde |
1.7 | de steenweerd boven Wijk bij Duurstede aan de Stichtse zijde gelegen |
1.8 | de weerd te Beusichem met de aanval buitendijks gelegen te Lekkerweerd met de Rode tiende |
1.9 | de Groesbeker tiende in Avezaath |
1.10 | het huis 't Loo met de helft van de erfgerechtigheid p het water van het dorp Apeldoorn waar de korenmolen gevestigd is |
1.11 | een stukje land, groot een halve schepel gezaai, voor het Posmeestershuis langs de Hoge weg en een akkertje voor het Hoveniers huis langs de gemene weg naar Apeldoorn en nog een schepel gezaai aan de overzijde, afgesplitst van het goed Ten Have in Apeldoorn |
1.12 | het hof tho Ochten in Ellecom met zeven delen en een keurdeel in het Ellecommer bos en een half deel in het Dierense bos en een hofstede tot Dieren |
1.13 | vier schepel gezaai ten oosten an de gemene weg van Apeldoorn afgesplitst van het goed Ten Have in Apeldoorn |
1.14 | het Veerengoed te Dieren gelegen tussen de erven van de heren van Bronkhorst en het hof te Dieren |
2. | de hofstede Reijgersvoort met 12 morgen land onder Tricht met de visserij voor Tricht bij Malsems sluis, een hoeve land op Acquoy, 2 guntmeren tot Reijgersvoort en een kampje land, geheten 'het kleijn weijdeken' te Salmonde |
K. | het erf en goed Middeldorp in Ellebom met huis, hof en boomgaard, groot zeven molders gezaai en drie en een half morgen weiland in drie percelen en een deijlinge in het Ellecomse bos |
L. | het erf en goed Avegoor in Ellecom |
L. | het hof Schonevelt en de erven Goerverdink, Vaegedink, Nennenkate, het Lutteke Broekhuijs en Sligtenoorth gelegen in Wilsum, kerspel Ulsem in het nedergraafschap Bentheim |
M. | |
1.1 | de maarschalkerij van Noord-Holland {1720} |
1.2 | een kleine tiende bij delft geheten de Draaijenburger tiende {1721} |
1.3 | een korentiende en smaltiende in Maasland {1722} |
1.4 | een korentiende en smaltiende genaamd de Zuid-Maaslandse tiende {1217} |
1.5 | de tiende in Hodenpijl bestaande in vier percelen waarvan de ene genaamd is: nieuwe poldertiende {1213} |
1.6 | de tweede: oude poldertiende {1214} |
1.7 | de derde: nieuwe poldertiende {1215} |
1.8 | de vierde: de tiende achter de kerk van Schipluiden {1216} |
1.9 | in De Lier het huis met 62 morgen land en een tiende {1723} |
1.10 | de ambachtsheerlijkheid van Capelle met huis en hofstad en grote en kleine tienden {1724} |
1.11 | de hofstad, huis en goederen van Teijlingen in het ambacht van Warmond {1725} |
1.12 | de wind in de parochie van Rijswijk {1726} |
1.13 | tot Rijswijk een cijns van 15 schellingen en uit de schote aldaar 8 schellingen {1727} |
1.14 | een korentiende in het ambacht van Rijswijk {1728} |
2.15 | hoge heerlijkheid en ambachtsheerlijkheid van Monster {1729} |
2.16 | alle heerlijkheden en gerechten van Monster, Monsterambacht, Poeldijk, Ter Heijde en half Loosduinen {1730} |
2.17 | het huis en hofstede van Polanen, boven en beneden, met de steenwerf alsmede de nederhoven binnen de uiterste grachten, 28 morgen land onder Monster, de windmolen te Monster en de wind tot Voswijk {1731} |
2.18 | de grote en smalle tienden in Monsterambacht {1733} |
2.19 | de poldertiende tot Monster {1734} |
2.20 | een kleine koren- en smalle tiende tot Monster {1735} |
2.21 | de korentiende tot Monster {1736} |
2.22 | de helft van de tiende van Loosduinredijk {1737} |
2.23 | tien morgen land te Monster {1738} |
2.24 | tien morgen land genaamd Waijlandt in Monster {1739} |
2.25 | een kleine tiende in het ambacht van Monster genaamd Heer Gerards de Bruijne tiende {553} |
2.26 | de korentiende en smaltiende in het ambacht van Monster en in Poeldijk genaamd de Tiende van Arkel {1110} |
2.27 | de helft van een korentiende in het ambacht van Monster genaamd Loosduinredijn {1740} |
2.28 | de korentiende en smaltiende op Heren Willemsveen en erfhuren van de venen aldaar {1741} |
3.29 | de tienden en goederen in de ban van Monster {1370} |
4.30 | de ambachtsheerlijkheid van Naaldwijk {1732} |
4.31 | de hoge heerlijkheid van de parochie en de heerlijkheid van Naaldwijk {1742} |
4.32 | de grote korentiende in het ambacht van naaldwijk {1743} |
4.33 | de tienden tot Honselersdijk {1744} |
4.34 | de wind in de parochie van Naaldwijk {1745} |
4.35 | de heerlijkheid van Honsel met toebehoren {1746} |
4.36 | de heerlijkheid van 's-Gravenzande en Zandambacht met alle toebehoren {1747} |
4.37 | het ambacht van Wateringen met toebehoren, de tienden in de Hoek groot 21 morgen land in de Poel, vijf morgen, en twee kampen groot 8 morgen, het goed te Haijmonde, 3 ponden en 15 schellingen uit de buttinge te Wateringen, het Gerrit Gerritsz. veer in Wateringen groot 21 morgen, het Hondertland binnen- en buitendijks met de heerlijkheden en 8 ponden uit de jaarbede van Wateringe {1748} |
4.38 | een tiende genaamd de grote tiende in het ambacht van Wateringen {1749} |
5.39 | de heerlijkheid van Hooge en Lage of Strijense Zwaluwen met toebehoren, o.a. de rietwaard Hollards Hille en de Eersthille met 't Hilleken de Blaak {1750} |
6.40 | de ambachtsheerlijkheid van Drimmelen met toebehoren {2115} |
7.41 | de ambachtsheerlijkheid en gerecht an Over Waspik {1748} |
7.42 | de hoge heerlijkheid, heerlijkheid en ambachtsheerlijkheid van Geertruidenberg en de Made, met de wind, het recht an landpoorteren, de tol tot Randenrode, de gruit te Leijndoek en Burgveld, het recht van patronaatsschap en de geestelijke goederen {955} |
7.43 | de stad, slot, land en heerlijkheid van Zevenbergen met alle toebehoren {1078} |
7.44 | de ambachtsheerlijkheden en gerechten van Almonde, Dubbelmonde, Twintighoeven en Standhazen met de tienden, molen, veren, visserijen vogelerij, gruiten, formenteiten, wilderden, moeren en de moeren boven Standhazen tot de palen an Brabant met de ambachtsheerlijkheid van de moeren {1751} |
7.45 | 12 hoeven moers en wilderden met alle tienden, renten en vervallende nutschappen in Stevensambacht {1752} |
7.46 | tienden en renten in het ambacht van Drimmelen {1753} |
7.47 | de heerlijkheid van Niervaart met alle toebehoren {1754} |
7.48 | her Geerland van Drimmelen, groot 27 morgen {1779} |
7.49 | de ambachtsheerlijkheden en gerechten van Nieuw Lekkerland, Gijbeland, Brandwijk, Bleskensgraaf en Stevenland met tienden, veren, veersteden en alle toebehoren {1778} |
8.50 | de ambachtsheerlijkheid van Heemskerk en van Castricum met cijns, vrije vroonschulden en toebehorende tienden |
8.51 | de hofstede waarop het huis Heemskerk placht te staan, binnen de uiterste grachten en daarbinnen alle hoge en lage gerechten {1781} |
8.52 | op Hogendorp tot Heemskerk 14 viertel lands, de molenwerf, hof en tuin aldaar, de grote vrije Gorsweide groot 28 geersen; het kleine vrije Gors groot 12 geersen; 40 matmaden en 2 geersen land achter het huis op Akkermade {1782} |
9.53 | het markgraafschap van Veere met alle toebehoren {1755} |
9.54 | de stad en heerlijkheid van Vlissingen en Domburg met toebehoren {1756} |
10.55 | de stad en heerlijkheid van Westkapelle met alle juristictie, tol, vond, zeedrift, bastaarden, onbeheerde en geconfisqueerde goederen, etc. {1767} [1 in 1649 aan Middelburg verkocht] |
10.56 | de duinen en gevolgen van de zeedriften met andere gerechtighede beginnende met de afgang van 's Heren Westduinen en de jurisdictie van comburg met de polder strekkende voorbij Zoutelande {1768} |
10.57 | het recht van balance en issue en de recognities voor het recht van de wind {1796} |
10.58 | de baljuwschap en de secretarie {1770} |
10.59 | de accijnzen op wijen en bier in Westkapelle {1771} |
10.60 | de betaling van Tabbaarden en Bonnetten voor de wethouders {1772} |
10.61 | 's Heren Vronen Zuid en Noord {1773} |
11.62 | het land van St. Maartensdijk met alle heerlijkheden en schonissen binnen en buiten {1757} |
11.63 | de ambachten in de parochie van Scherpenisse afkomstig van Frank van Borssele {1759} |
11.64 | het huis, dorpen en eigen goederen an St. Maartensdijk {1759} |
11.65 | ambacht van huis en dorp St. Maartensdijk, groot 16 gemeten {1760} |
11.66 | de tienden gelegen in Mallandt en het ambacht van Poortliet {1761} |
11.67 | de heerlijkheid, stad, slot en boomgaard van Kortgene met 993 gemeten ambacht {1774}. In 1670 aan de heer van Odijk geschonken. |
12.68 | Gaspaarden, Everdingen, Goilberdingen, Tulle en Honswijk {985} |
12.69 | Everdingen en Goilberdingen {958} ( In 1680 van Gaspaarden, Tullen en Honswijk gesplitst. ) |
12.70 | 2 hoeven land in Acquoy en 25 1/2 morgen land in de Rippekerwaard {986} |
12.71 | Lang-Bolgerij met de heerlijkheid, gelegen in Zijderveld {987} |
13.72 | het slot en heerlijkheid van Acquoy {1775} |
14.73 | het slot, stad en heerlijkheid van Leerdam en van der Lede {1776} |
14.74 | de heerlijkheid van Ijsselstein |
15.75 | het kasteel en sterke huis van Liesveld met de heerlijkheid {521} |
15.76 | de heerlijkheid van half Nieuwpoort {522} |
15.77 | de gerechte helft van Nieuwpoort met gerechten en toebehoren {522} |
15.78 | de heerlijkheid van Ammers Graafland en Gelkenesse van de achterlanden {523} |
15.79 | de koren- en smaltiende van Ammers Graafland, de achterlanden en Poelwijk {523} |
15.80 | een korentiende in Gelkenesse, in honte land en in Graveland tussen Nieuwpoort en de kerk van ammers {525} |
15.81 | de heerlijkheid van het dorp van Ottoland in de alblasserwaard {526} |
15.82 | de hoge heerlijkheid van Peursumambacht {527} |
N. | een tiende gelegen aan de zuidzijde van de Gantel in de parochie van Monster en van Naaldwijk tussen de Swartendijk en de oude Poel vanouds genaamd Saal Bogaarts Tienden en de smaltienden aldaar |
O. | |
1.1 | een korentiende tot Wateringen |
1.2 | een kleine tiende in Wateringen genaamd de sondige Tiende |
1.3 | de smaltiende in Wateringen |
P. | de tienden vanouds genaamd de Alengeest en nu de Paarhorsttienden met smaltienden gelegen in Monsterambacht |
Q. | de hofstad van de Hoge en Lage Doortogt, groot 64 morgen land, in het ambacht van Monster |
R. | |
1.0 | de stad en heerlijkheid van Veere als markgraafschap |
1.1 | de stad van Veere met het kasteel van Sandenburg en 300 gemeten land zijnde de vrijheid van Veere |
1.2 | het Dorp van de Polder |
1.3 | het schor strekkende na Arnemuiden |
1.4 | de stad, het land en heerlijkheid van Vlissingen |
1.5 | het ambacht van Sandijk |
1.6 | land in Oud-Vlissingen |
2.1 | het land van St. Maartensdijk met de heerlijkheden |
2.2 | de polder van Waarhede |
2.3 | de abmachten in Scherpenisse gelegen, afkomstig van Frank van Borssele |
2.4 | het huis van St. Maartensdijk en de dorpen daarbij liggende |
2.5 | het ambacht van het huis en de dorpen van St. Maartensdijk |
2.6 | de tienden gelegen in Malland en in Old Ambacht van Poortvliet |
3.1 | ambacht in Walcheren, in Vlissingen groot 37 gemeten 17 roeden |
3.2 | ambacht in het nieuwe land van Cats in partijen groot 25 gemeten 278 roeden |
3.3 | ambacht in Cats beweste 's-Walts, Hamerstede, Redekingen en Nieuwer Kerke in twee partijen groot 774 gemeten 228 roeden |
3.4 | ambacht in het Noordambacht van Emelisse en Serwitte Kinderen ambacht in drie partijen 180 gemeten 24 roeden |
3.5 | ambacht voor de Meershoek in twee partijen groot 180 gemeten en 24 roeden |
3.6 | ambacht in Welle en Koningsheim in zeven partijen groot 2978 gemeten en 41 roeden |
3.7 | ambacht in Geersdijk en Wissekerke in 254 gemeten en 100 roeden |
3.8 | ambacht in Colijnnplaat groot 535 gemeten en 51 roeden |
4.1 | ambacht in de polder van Ravensoort groot 150 gemeten |
4.2 | ambacht in de polder van der Muijden groot 188 gemeten |
4.3 | ambacht in Claas van Steelands polder groot 60 gemeten |
4.4 | ambacht in St. Martenspolder groot 60 gemeten |
5. | zes partijen tienden in oud en nieuw Noord-Beveland |
6. | 228 gemeten in 's-Gravenhoeksken onder nieuw Noord-Beveland met ambachtsrecht en ambachtsgevolge |
7. | 1 gemet onder Sandijk waar de molen op staat |
S. | |
1. | goederen in het graafschap van Culemborg zonder specificatie |
2. | het goed genaamd de Oelte gelegen in Baarn |
T. | |
1.1 | 4 morgen land gelegen in Meerlo onder IJsselstein |
1.2 | 4 morgen land mede gelegen in Meerlo |
1.3 | 4 1/2 hond lands op het Oude Land onder Ijsselstein |
2. | 6 morgen land gelegen in het land van Ijsselstein, op het overoude land in de Rodercamp |
3. | 24 1/2 morgen land waarvan de 12 morgen bepaald zijn met haar uiterdijk aan de oostzijde van het huis van Liesveld strekkende tot de Tiendweg en de 12 1/2 morgen aan de westzijde van het voorschreven huis strekkende tot aan de Nieuwe Wetering |
V. | |
1. | 124 morgen land en 2 morgen 'eijgen' op Redingmeervelt [Culemborg] |
2. | de Weerden buitendijks [Culemborg] |
3. | de tienden op de Koornweerd [Culemborg] |
4. | de cijns binnen Culemborg, zo van geld, van was als van renten |
5. | 8 morgen land gelegen in Amerongen |
W. | |
1. | 1 hoeve land gelegen onder Maurik op de Bisschops Graff in het overgericht van Langsmeer |
2. | een halve hoeve gelegen in het nedergericht van Langsmeer |
X. | |
1. | de tiende gelegen achter Culemborg in het Wijdhuizer veld |
2. | de halve tiende tot Weijde [Culemborg] |
3. | de Coolhorster tienden [Culemborg] |
4. | de tienden tot Ravenswaay [Culemborg] |
5. | niet gespecificeerde lenen waarmee de vorige eigenaars bekend waren |
Y. | goederen onder het graafschap Culemborg |
Z. | een stuk grasland onder Baarn, groot 5 dammaten, gemeenlijk genaamd de Staten Graskamp nemende zijn inrit op het achterweggetje, beoostende de entree van Zijne Hoogheid |
Afkorting | Verwijst naar | Inventarisnummers |
---|---|---|
f (=folio) | bladzijde meestal in Rprov en in repertorium inv.nr. 637 naar registers 561-5787 | |
Geest r, gR | kopieboeken uitgaande stukken geestelijke goederen en aanstellingen | 560-561, 596-597 |
geextrGeest r | idem, in de geëxtraheerde domeinen (1713-1734) | 575-576, 596 |
geextrR | zie Rgeextr | |
gemR | 'Gemengd domestiquen': stukken betreffende aanstellingen, instructies en beloning van leden van de hofhouding | 562-569 |
Lias | niet meer van toepassing | |
Not, Notas | notulen/notulen geëxtraheerde goederen | 1-83, 1510-1525 |
NotGeextr | notulen geëxtraheerde goederen | 1510-1525 |
RCanon | register uitgaande stukken geestelijke goederen en aanstellingen in graafschappen | 596-597 |
RGeextr | register uitgaande stukken geëxtraheerde goederen | 1528-1530 |
RGem | zie gemR | |
RGr | 'register Graafschappen': uitgaande stukken van belanghebbenden in de graafschappen Lingen, Meurs, Leerdam en Acquoy, Culemborg en IJsselstein | 587-595 |
RO | register Oranje (niet meer van toepassing) | |
RProv | 'register Provinciale heerlijkheden': uitgaande stukken aan belanghebbenden in de provinciale domeinen | 598-625 |
RVic | registers betreffende predikanten en andere kerkelijke vunctionarissen | 570-577 |
SecreteNot | secrete notulen | 552-553, 188-189, 188-190, 194-197 |
v | vide (=zie) |
In de akte van transport uit 1653, waarbij het domein Montfort en Middelaar aan de prins van Oranje kwam, zijn eerdere verdragen tussen de koning van Spanje en de prins geïnsereerd, evenals stukken die betrekking hebben op de verdragen met graaf Hendrik van den Bergh aangaande 'Het equivalent van Stevensweert'. Ook zijn er afschriften van de vredesonderhandelingen te Munster in 1647, de ratificatie hiervan in 1648, de verdragen met Hendrik van den Bergh en de overdracht in 1653 opgenomen in de eerste rentmeestersrekeningen, naast de commissie voor en de verklaring bij de rekening door de rentmeester. De commissie en de verklaring zijn overigens in de meeste rekeningen opgenomen.
De series stukken van algemene aard dateren vanaf 1769, toen Montfort van Pruisen werd teruggekocht. In deze series is veel informatie betreffende de heerlijkheid te vinden. In het verbaal van de raden Verdun en Brandt over het jaar 1769 wordt uitgebreid verslag gedaan van begrenzingen, inrichting, inkomsten, functionarissen, rechten en bevoegdheden etc. Het verbaal heeft een tweedeling:
'I.Het politieke wezen.'
'II.Aangaande zaken betrekking hebbend op het dominiale en schikkingen gemaakt met relatie tot de administratie en tevens betreffende de feitelijke situatie van de Venrayse tienden.'
Voor de begrenzing van het domein en welke goederen er onder de heerlijkheid ressorteerden kan men ook heel goed de rekeningen en financiële staten en tabellen raadplegen. Uit de serie ingekomen stukken kunnen ook gegevens gehaald worden betreffende functionarissen en aanstellingen; uit de stukken blijkt de onvolledigheid van de zogenaamde ambtboeken.
NDR inv.nr. 590-595, 626-628, 685-686.
Het is dus raadzaam zonodig ook andere stukken te raadplegen inzake aanstellingen.Onder de losse stukken die opgemaakt zijn bij de terugkoop in 1769 zijn niet alleen aktes van overdracht, procuratie, leenverheffing en dergelijke te vinden, maar ook stukken betreffende te vergeven ambten, een topografisch kaartje van de heerlijkheid, extract-resoluties van de Domeinraad.
Voor pachtcondities van de Venrayse tiend kan men naast de rubriek verpachtingen ook de serie ingekomen en minuten en afschriften van uitgaande stukken bij en van de Domeinraad bekijken. Tevens zijn hier lijsten te vinden van degenen die tienden verschuldigd waren en uit welke blokken de tienden bestonden. Het is van belang de onderwerpsaanduiding van de ingekomen stukken niet al te strikt te hanteren; wanneer er gezocht wordt naar gegevens betreffende de gereserveerde domeinen kunnen stukken inzake tienden in deze domeinen ook opgenomen zijn onder 'tienden'.
In de memories van rentmeester Jan Alexander Michiels wegens ontvangen resoluties en orders, inventarisnummer NDR 11117, wordt verwezen naar een boek, 'Boek A, sub no.', waarin de memories zijn uitgewerkt. Vooralsnog is niet duidelijk welk boek bedoeld wordt; het bevindt zich niet in het archief Montfort, is niet band A van de ingekomen stukken en kan ook niet verwijzen naar de notulen van de Raad. Mogelijk bestaat het stuk niet meer.
Bijlage 1Lijst van kaarten en tekeningen aanzvezig in het archief van het domein Montfort en Middelaar
Topografisch kaartje van de heerlijkheid Montfort. NDR inv.nr. 11083, stukken betreffende de verkoop en het transport door koning Frederik II van Pruisen aan Willem V van de heerlijkheid..., 1769. NDR inv.nr. 11048, bijlage 1 bij het verbaal van leden van de Domeinraad wegens hun inspectiereizen over het jaar 1769. Plattegrond van de benedenvertrekken van het 'kasteel' Montfort. NDR inv.nr. 11048, bijlage 62 bij het verbaal over het jaar 1769. Plattegrond van de bovenvertrekken van het 'kasteel' Montfort. NDR inv.nr. 11048, bijlage 63 bij het verbaal over het jaar 1769. Kaartje van de tuin van het 'kasteel'. NDR inv.nr. 11048, bijlage 64 bij het verbaal over het jaar 1769. Kaartje van de bossen, plantages en houtgewassen bij de Borgshof in Posterholt. NDR inv.nr. 11114 bijlage 12 bij het generale rapport van rentmeester Jan Alexander Michiels wegens de gesteldheid van het domein over het jaar 1784. Tekeningen voor een nieuwe rosmolen in Echt. NDR inv.nr. 11063, bijlagen A en B bij de ingekomen brief bij de Domeinraad, 30 maart 1786. Tekening voor de aanbouw aan de banmolen in Echt. NDR inv.nr. 11115, bijlage D bij het generale rapport over het jaar 1789. Tekening voor een nieuw bakhuis en een oven voor de hoeve't Steenenhuis in St.Odiliënberg. NDR inv.nr. 11115 bijlage M bij het generale rapport over het jaar 1789. Tekening voor een nieuwe kamer aan het 'Huis Vrijmersu- m' in St.Odiliënberg. NDR inv.nr. 11115, bijlage N bij het generale rapport over het jaar 1789. Tekening van de kerk van Nieuwstadt voor de renovatie en de aanbouw van een klokketoren. NDR inv.nr. 11063, bijlage 2 bij de ingekomen brief bij de Domeinraad, 2 maart 1790
Bijlage 2 Lijst van rentmeesters Van Montfort:Pieter van Boshuijsen 1653-1684 Louis Antoine de Longas 1684-1697 Substituut Arnold van Langenacker 1684-1697 Arnold van Langenacker 1697-1702 Charles de Longas 1703-1704 Substituut Robert Coppeineur 1703 Johan van Laer 1702-1716 François Willem van Ravesteijn 1716-1723 Jan van de Heijden 1723-1729 Heinrich Ulander 1729-1733 Johan Poell 1733-1735 Paulus de Partz 1769-1774 Jan Alexander Michiels 1774-1794 Henri Joseph Michiels 1794-1808
Van Middelaar:Pieter van Boshuijsen 1653-1656 Wolfgang van Aken 1656-1658 Johan Ruijl 1658-1677 Albert Ruijl 1677-1685 Pieter Ruijl 1685-1693
Bijlage 3 Functionarissen benoemd door de prins
NDR inv.nrs. 685-687.
Beesel en Belfeldgerechtsbode
Echtgezworene gerechtsbode (idem van Maasbracht en Roosteren) koster schout stadsrentmeester
Linnepastoor gerechtsbode
Maasbrachtcommies van de tollen gerechtsbode (idem van Echt en Roosteren)
Middelaarboswachter drost (tevens aangesteld als schout en rechter) gerechtsbode pastoor rentmeester (tevens aangesteld als kastelein) schepen ad vitam secretaris (tevens aangesteld als koster)
Montfortadvocaat van de prins voor het hof van Gelre advocaat-fiscaal beziender van de Stevenweertse tol collecteur van de Stevenweertse tol comptoirbode drost gerechtsbode griffier van de lenen jachtopzichter landschrijver leenbode pastoor rentmeester schout stadhouder van de lenen tolknecht
Nieuwstadtgerechtsbode pastoor schout
St. Odiliënberggerechtsbode
Roosterengerechtsbode (idem van Echt en Maasbracht)
Vlodropgerechtsbode jachtopzichter in het Voldropse bos
Bijlage 4 Inhoudsopgave van de rekening van de rentmeester van Montfort uit 1787 Register van ontfang1ste capittel Geld, kooren, chinsen en erfpagten De stad Ruremonde Montfort Linne Echt Roosteren Vlodrop Posterholdt Beezel en Belfeldt Odilien Bergh Nieuwstadt 2de Herftschat, meijbeeden en waegengeld 3de Gruijte of bieraccijns in de steeden 4de Waagh en opslag van Linne 5de Gruijte of bieraccijns op de dorpen in't ampt 6de Moolens 7de Visserijen 8de Bouwhoeven en losse landerijen Den voorhof te Montfort Breewegshof te Linne Schroever en Breewegslanden tot Linne Rullaardslanden tot Linne Lillaardslanden tot Linne De Heerenbemden tot Echt Pagtlanden in den Bruul tot Echt De Commellanden en die aan den Peupeleweg tot Echt De Borgerlanden te Roosteren Grouwelshoeven te Posterholdt De Heerenbemden te Posterholdt Borchshof te Posterholdt Schreevenhof te Maesbragt Den hof Ingensand te Beezel Den voorhof Vrijmersum te Od: Bergh Het aadelijk huijsje Vrijmersum te Od: Bergh Saapslanden te Od: Bergh Den hof Clein Dasselraij te Od: Bergh 41/2 morge heijde te Od: Bergh Den hof Het steenen huijs te Od: Bergh Den hof De waard te Od: Bergh Een stuk land voorhin houdgewas te Beezel Landen te Montfort voorhin bij den drosd gebruijkt Tuijnen en boomgaarden van het casteel en landen Het aangekogde weijdje van de geweesene Jesuiten Het parceel van Groensecamp bij den Echter moolen Aangekogde landerijen anno 1786 tot Beezel 9de Koore, lammere, ganse en bijen thiende 10de De Venraeijse thiende 11de Verkogde graenen 12de Turverijen 13de capittel Verkogt houdt 14de Steevenswaardse thol 15de Intressen 16de Allerhande extraordinaire ontfang Register van uijtgave 1ste capittel Erfrenten, in gelden en vrugten 2de Onvindbaare posten 3de Tractementen 4de Schattingen 5de Reparatien en gebouwen 6de Bat en waeterwerken 7de Aanplantingen en houdgewassen 8de Remissien 9de Proceskosten 10de Krimpkoren en zolderhuure 11de Verpachtingskosten 12de Reekeningskosten 13de Allerhande extraordinaire uijtgave
In 1277 werd de heerlijkheid Montfort door Hendrik van Gelre aan zijn neef graaf Reinald I van Gelre geschonken. Hierdoor is zij deel uit gaan maken van het Gelders Overkwartier dat toebehoorde aan de graven, later hertogen van Gelre. De heerlijkheid omvatte het kasteel Montfort en de plaatsen Nieuwstadt, Echt, Linne, Roosteren, Posterholt en Vlodrop.
In een rekening betreffende het graafschap Gelre uit 1294/1295 wordt voor het eerst iets vernomen over de plaats Montfort. Hierin is sprake van het oppidum Montfort, in deze periode de gebruikelijke benaming voor een versterkte plaats met zekere stadsrechten.
W. van Mulken, Inventaris van de archieven der gemeente Montfort 1493 (1377)-1937 (Maastricht, 1985), p. 7.
Vast staat dat Montfort in 1312 stadsrechten van Roermond kreeg. Ondanks die stadsrechten is Montfort altijd een kleine nederzetting gebleven; in het midden van de 18e eeuw werd het beschreven als 'een gering Vlek'.E.J.M.G. Roebroeck, Het land van Montfort. Een agrarische samenleving in een grensgebied 1647-1820 (Assen, 1967) pp. 29-30.
Toen Gelre aan het begin van de 14e eeuw eenmaal tot eenheid was geworden werd het ingedeeld in een aantal rechtsgebieden welke de naam ambt kregen. Zo werd ook het ambt Montfort gevormd, dat zich uitstrekte over een deel van het Overkwartier van Gelre aan weerszijden van de Roer. Het ten zuiden van de Roer gelegen deel van het ambt kwam grotendeels overeen met de heerlijkheid.
Roebroeck, Het land van Montfort, pp. 112-113.
Aan het hoofd van het ambt stond de drost. Onder hem stonden de schout, de landschrijver en de schepenen.Vanwege de strategische ligging van het kasteel werden de mensen van het land van Montfort vaak betrokken in oorlogen. In de jaren 1538-1543 verloor het kasteel ten gevolge van ernstige verwoestingen zijn functie als vesting. Binnen de muren die waren blijven staan Iiet de drost het huis Montfort bouwen, dat het bestuurlijk centrum van het drostambt werd en tot woning ging dienen van drost, rentmeester en comptoirbode.
Roebroeck, Het land van Montfort, pp. 113-114.
Tijdens de opstand der Nederlanden tegen het Spaanse bewind had de bevolking van het land Montfort ook ernstig te lijden van oorlogsgeweld. Toen Gelre in 1579 toetrad tot de Unie van Utrecht is het Overkwartier deel uit gaan maken van de Zuidelijke Nederlanden. De koningen van Spanje gingen er hun rechten als hertog van Gelre uitoefenen en lieten het besturen vanuit Brussel. In 1589 werden de Zuidelijke Nederlanden onafhankelijk verklaard omdat koning Philips II van Spanje zijn dochter Isabella de soevereiniteit over dit gebied schonk ter gelegenheid van haar huwelijk met aartshertog Albert van Oostenrijk. In 1621 kwam de soevereiniteit weer in handen van de Spaanse koning vanwege het kinderloos blijven van het huwelijk. Isabella was tot haar dood in 1633 regentes.
Verwerving door de OranjesTijdens de vredesonderhandelingen te Munster werd tussen koning Philips IV van Spanje en prins Frederik Hendrik overeengekomen dat het kasteel, het land en de heerlijkheid Montfort, benevens de heerlijkheden Stevensweert, Ohé en Laak en Middelaar en de tiend van Venray aan de prins zouden worden overgedragen. De koning zou de goederen overdragen als leen in volle eigendom.
NDR inv.nr. 11071.
Hiermee zou de heerlijkheid een erfelijke bezitting van het huis van Oranje-Nassau worden, met de prins als heer maar de koning van Spanje als houder van de soevereine rechten. In 1648 werd hetgeen afgesproken was geïncorporeerd in het vredesverdrag.De feitelijke overdracht aan prins Willem III duurde tot 1653 omdat graaf Hendrik van den Bergh aanspraak maakte op de heerlijkheden Stevensweert en Ohé en Laak en goederen gelegen in Montfort. Tijdens onderhandelingen werd afgesproken dat de graaf in ruil voor de Montfortse goederen de andere heerlijkheden zou krijgen. De door de graaf overgedragen goederen worden vaak samen aangeduid als 'Het equivalent van Stevensweert'. Ten tijde van de overdracht was prins Willem III minderjarig. De prinses van Oranje en de prinses douairière machtigden de raden De Knuijt en Beaumont het leen te beheren tot de meerderjarigheid van de prins.
NDR inv.nr. 11071.
Uit de rentmeestersrekeningen kan de territoriale begrenzing afgeleid worden. Tot de heerlijkheid Montfort behoorden Echt, Linne, Maasbracht, Montfort, St.Odiliënberg, Posterholt, Roosteren, Vlodrop, Beesel, Belfeld en Nieuwstadt. Ruwweg werd de heerlijkheid begrensd door de Maas, de Roer, het hertogdom Gulik en de rijksgrens; Nieuwstadt was een enclave in het hertogdom en Beesel en Belfeld lagen ten noorden van de Roer.
NDR inv.nr. 11083.
De heerlijkheid Middelaar, gelegen in het uiterste noorden van het huidige Limburg, was aanzienlijk minder uitgestrekt; in de rekeningen worden de plaatsen Middelaar en Mook genoemd. Middelaar is niet lang in het bezit geweest van de prins van Oranje. Reeds in 1692 is het goed overgedragen aan de keurvorst van Brandenburg.NDR inv.nr. 51.
De tiend van Venray, ook bekend als 'grote' en 'smalle' tiend, werd door de overdracht verbonden met het domein. Venray was gelegen in het land van Kessel en viel niet onder de jurisdictie van Montfort, maar de prins had er het recht de tienden over graanopbrengsten te innen. Vaak werden de tienden verpacht. De tiend vormde een belangrijke bron van inkomsten.
NDR inv.nr. 11048, folio 138-153.
Zo ook de inkomsten uit de heffingen van de Stevenweertse tol, ook bekend als 'Roeremondse Swijgende tol' of 'Ruremondse tol'. Het bezit van de tol hield in dat men mocht profiteren van '(...) opkomende en afvarende schepen op de Maas geladen met goederen en koopmanschappen (...)'.NDR inv.nr. 11048, folio 117.
De tol mocht geheven worden vanaf de uiterste grenzen van de heerlijkheid, tot aan Roermond. De steden Roermond, Venlo, Nijmegen, Tiel, Bommel, 's-Hertogenbosch en Grave hadden tolvrijheid.Ibidem.
Over de precieze omvang van de overgedragen goederen zijn de belanghebbenden het niet altijd eens geweest. Het huis van Oranje meende recht te hebben op de dorpen Swalmen en Asselt. Koning Philips IV echter had ze niet bij de overdracht inbegrepen. Vanouds ressorteerden de dorpen onder het ambt Montfort. Daar de grenzen van het ambtsgebied niet gelijk liepen met die van de heerlijkheid was het ook niet vanzelfsprekend dat de koning ze zou afstaan. Daarnaast had eertijds aartshertog Albert de belofte gedaan de dorpen niet meer te verpanden of te verkopen.
NDR inv.nr. 11074.
Als landsheer had Philips IV bij de overdracht bepaalde bezittingen in de heerlijkheid aan zich gehouden. Ze werden door de Raad van State der Verenigde Nederlanden beheerd als 'Gereserveerde domeinen' van de staat. De inkomsten kwamen ten goede aan de koning.
ARA Archief Raad van State, inv.nr. 2178.
Belangrijke goederen der gereserveerde domeinen waren de maasgrienden en de twee Roosendaalse hoeven 'Heerenhof' en 'Koningshof'. De Pruisische periode, 1702-1769Hiervoor is al genoemd dat er in 1702 door de kwestie rond de erfenis van stadhouder-koning Willem III moeilijke tijden aanbraken voor de domeinen. Zowel prins Johan Willem Friso als koning Frederik I van Pruisen maakten aanspraak op de erfenis. Naast deze twee partijen maakte de vorst van Nassau-Siegen nog aanspraken. In het domein Montfort kreeg deze in 1703 slechts de Stevenweertse tol in handen; hoe lang is niet bekend.
In afwachting van definitieve schikkingen inzake de erfenis maakte de Pruisische koning zich nog hetzelfde jaar meester van de heerlijkheid Montfort. Hij stelde onmiddellijk een rentmeester aan. Uit rekeningen blijkt dat de Pruisische koning meende recht te hebben op de heerlijkheid krachtens testamentaire bepalingen: 'Uuyt crachte des testaments van sijne hooght. den heere prince Frederick Hendric, prince van Orangiën, bey de glor. mem. gedevolveert op sijn mat. den coninck van Pruyssen (...)'.
NDR inv.nr. 11323, folio 12recto.
De Pruisische rentmeester fungeerde gedurende de jaren 1702-1704 naast de door de Domeinraad aangestelde rentmeester, zodat er van twee kanten geprobeerd werd inkomsten uit de heerlijkheid te innen. Vanaf 1704 zijn er geen rekeningen meer opgemaakt door rentmeesters in dienst van de prins van Oranje. De koning daarentegen had, ondanks het feit dat de erfenis kwestie nog steeds niet geregeld was, rentmeesters in dienst gehouden.In 1703 kregen de Staten-Generaal voorlopig de soevereiniteit over het Overkwartier. Bij het Barrièretraktaat in 1715 werd het Overkwartier voorlopig verdeeld; Pruisen kreeg het grootste deel, de Staten-Generaal kregen Stevensweert, Venlo en Montfort, Oostenrijk kreeg Roermond en omgeving. Zoals gezegd werd pas in 1732, door het Traktaat van Partage, de erfenis werkelijk verdeeld tussen Willem IV en de koning van Pruisen. Laatstgenoemde kreeg naast de goederen die buiten de huidige Beneluxgrenzen lagen ook een aantal op staatsgrondgebied gelegen goederen, waaronder Montfort. In 1754 verkocht de koning zijn Hollandse goederen aan de prins van Oranje. Montfort hield hij in zijn bezit, waarschijnlijk vanwege de gunstige ligging van die heerlijkheid in het geval van verdere Pruisische gebiedsuitbreiding.
Roebroeck, Het land van Montfort, p. 140.
Terugkoop in 1769 van koning Frederik II van PruisenIn 1767 adviseerde de Nassause Domeinraad prins Willem V om Montfort van koning Frederik II terug te kopen; het was immers een patrimoniaal goed van Oranje en tevens lag het in het gebied van de Verenigde Nederlanden.
NDR inv.nr. 1052, folio 1-2.
Daarnaast raadde men aan ook te onderhandelen over het terugkopen van de Venrayse tiend. Nog hetzelfde jaar werd er door twee zaakgelastigden gestart met onderhandelen: de hertog van Brunswijk uit naam van de prins en baron Van Hagen, staatsminister van het koninkrijk, namens Frederik II.Alvorens de overdracht zou plaatsvinden gaf de Domeinraad nog het advies raadscommissarissen aan te stellen om '(...) al het geene, het welke met de koninglijke Pruyssische Commisariën, omtrent den aankoop der voorn. heerlijkheid nog moet gereguleerd worden, met uw voorkennis en goedvinden te verrichten (...)'.
Ibidem, folio 397.
De raden Boemer en Verdun werden vervolgens belast om zaken als inkomsten, lasten, rechten en gerechtigdheden te onderzoeken.In 1769 kon Montfort inclusief de tiend van Venray voor een gunstige prijs, 275.000 gulden, aangekocht worden. Zowel koning als prins gaven de raden van hun rekenkamers volmacht voor de afhandeling van respectievelijk verkoop en aankoop en transport en leenverheffing van de goederen. Voor Pruisen was dit de raad van de Pruisische 'Kriegs- und Domänenkammer' Plesman, voor Oranje de raden Verdun en Brandt. Op 12 mei werd het koopcontract gesloten.
De Franse tijd betekende een omwenteling voor Montfort. Bij het verdrag van 's-Gravenhage van 16 mei 1795 werd onder andere Staats Opper Gelre, waaronder Montfort ressorteerde, aan de Franse republiek afgestaan. De inlijving, waardoor het deel uit ging maken van de 'departements réunies à la patrie', werd op 1 oktober 1795 bekrachtigd.
Rechten en bevoegdhedenWaarschijnlijk verschilden de rechten en bevoegdheden die in 1653 op de prins van Oranje waren overgegaan niet wezenlijk van die in 1769.
De serie ingekomen en minuten van uitgaande stukken bij en van de Domeinraad en de serie verbalen van de leden van de Domeinraad wegens hun inspectiereinzen zijn pas vanaf (1767) 1769 aanwezig. Juist dit zijn vaak stukken waar een overzicht van rechten en bevoegdheden in gevonden kan worden. Het is niet waarschijnlik dat er vanaf 1653 series bestaan hebben.
Bij de terugkoop in 1769 kwamen de hoge en lage jurisdictie in bezit van de prins van Oranje. De soevereiniteit die eerder aan de koning van Spanje was gebleven, was nu in handen van de Staten-Generaal. Aan het Gelderse hof trad een advocaat van de prins op in zaken betreffende het domein. Naast het benoemen van deze advocaat had de prins de meeste publieke ambten te vergeven en adviseerde hij in de collatie van de vier belangrijkste pastorieën. Van sommige ingezetenen konden diensten gevorderd worden.
De verworven heerlijke rechten waren veelal een bron van inkomsten. Binnen de gehele heerlijkheid bezat de leenman het recht op de grote en de kleine jacht; ook daar waar anderen jachtrechten bezaten. Verder had hij het recht op visserij op Maas en Roer en het recht op vogelvangst. Op grond van het eigendoms- en grondrecht over de gemene heide en andere niet in cultuur gebrachte grond kon de prins bij uitgifte van de genoemde gronden de cijnzen en tienden hierover ontvangen. Daarnaast waren er inkomsten uit onder andere gruit of bieraccijns, koren- en hooitienden, erfpachten, boetes en tolheffing op de Maas. Ook het bezit van dwangmolens zorgde voor inkomsten.
Deze gegevens zijn ontleend aan NDR inv.nrs. 11048, 11052-11053.
Al eerder is gesproken over onenigheid tussen het huis van Oranje en de Spanjaarden over inbreuken op de heerlijke rechten in Montfort. In het geval Swalmen en Asselt bleek het om vermeende inbreuken te gaan. Door de jaren heen echter blijkt dat er nog al eens nonchalant met de rechten omgesprongen werd of dat het ambt Montfort benadeeld werd ten opzichte van de drie andere ambten die in het Overkwartier gelegen waren; aanvankelijk door de Spanjaarden,
NDR inv.nr. 11073-11076.
later door de Staten-Generaal.NDR inv.nr. 11090.
Mogelijk is dit veelvuldig voorkomen van inbreuken te wijten aan het feit dat Montfort zich na overdracht aan alle zijden begrensd wist door vreemde mogendheden. BeheerBij de overdracht in 1653 waren twee heerlijkheden betrokken. Aanvankelijk was de rentmeester van Montfort tevens rentmeester van Middelaar. In 1656 werd er voor Middelaar een eigen rentmeester aangesteld voor het beheer ter plaatse; het lag geografisch gezien te ver verwijderd van Montfort. Sinds die tijd werd de heerlijkheid afzonderlijk van de heerlijkheid Montfort beheerd. Deze situatie is zo gebleven tot Middelaar in 1692 werd verkocht.
Rentmeesters en andere functionarissen bekleedden in het domein vaak meerdere functies.
Zie bijlage 3.
Ook kwam het voor dat een functionaris die benoemd was door de prins zijn taak niet zelf uitoefende, maar zich liet vervangen. Dit laatste was het geval bij de rentmeester van Montfort over de jaren 1684-1697; rentmeester Louis Antoine de Longas en zijn substituut Arnold van Langenacker hebben tegelijk de eed afgelegd maar wegens absentie van de eerste voerde de plaatsvervanger de werkzaamheden uit.Omdat de Stevenweertse tol één van de belangrijkste bronnen van inkomsten was voor het domein werd er een collecteur aangesteld die middels eigen rekeningen verantwoording aflegde. Het belang blijkt ook uit de afzonderlijke rubriek onder de ingekomen en minuten en afschriften van uitgaande stukken bij en van de Domeinraad. Toch verminderden de inkomsten in de loop der jaren enorm. Dit was te wijten aan het feit dat de tolheffing op de gehele Maas terugliep, maar tevens was er sprake van fraude door de ontvanger.
NDR inv.nr. 11048, folio 116-137 en inv.nr. 11107.
Bij het inventariseren is zoveel mogelijk getracht de oude orde te bewaren en waar nodig te herstellen. Voor de losse stukken die zich in het archief bevonden betekende dit dat ze vaak onderdeel zijn uit gaan maken van 'dossiers'; het bleken dikwijls retroacta te zijn bij bijvoorbeeld een zaak die in behandeling was of stukken die wel degelijk deel uitmaakten van een geheel maar verspreid in het archief terecht waren gekomen (mogelijk) vanwege de lange tijd dat een zaak in behandeling kon zijn. Het is niet in alle gevallen duidelijk of de stukken ook daadwerkelijk bij elkaar opgeborgen zijn geweest tijdens de registratuur, maar toch kan er dan om de toegankelijkheid te bevorderen voor gekozen zijn de stukken bij elkaar te plaatsen.
De stukken die betrekking hebben op de aankoop in 1769 en beschreven zijn onder de rubriek Verwerving en vervreemding van goederen, rechten en bevoegdheden zijn in één omslag bij elkaar gevonden. De bescheiden zijn, wat niet het geval was, chronologisch geordend. Feitelijk was er dus sprake van één 'dossier'. Bij het beschrijven echter is er, ten behoeve van de toegankelijkheid en om de diversiteit van de aard van de stukken uit te laten komen, gekozen voor deelbeschrijvingen.
Uit de beschrijvingen in de tot op heden gebruikte plaatsingslijst blijkt dat een aantal stukken zich niet meer in het archief bevond, onder andere het originele koopcontract en de ratificatie van de verkoop door koning Frederik II van Pruisen. Deze stukken bevonden zich in afschrift wel onder het oude inventarisnummer Vervolg Supplement 70.1. Deze afschriften, evenals andere afschriften ter zake onder het oude inventarisnummer Vervolg Supplement 70 zijn bij het hierboven genoemde aangetroffen 'dossier' gevoegd: nu NDR inv.nrs. 11083,11085 en 11088.
Zoals gebruikelijk is, zijn er van de rekeningen verzamelbeschrijvingen gemaakt per rentmeester/collecteur. Het maken van verzamelbeschrijvingen had een splitsing tot gevolg van de rekening over het jaar 1703, inventarisnummer NDR 11186-11187. Over de periode tot September is de rekening opgemaakt door rentmeester Robert Coppeineur, over de tweede periode van dat jaar door rentmeester Charles de Longas. Beide katernen werden door de Domeinraad in één omslag geborgen. De oude orde is op de stukken nog te herkennen aan de aanduidingen 'fol.l' en 'fol.2'. Bij de extracten uit de rekeningen is ook uitgegaan van de verzamelbeschrijving per rentmeester.
In het archief bevindt zich een serie rekeningen die opgemaakt is door rentmeesters in dienst van de koning van Pruisen. Waarschijnlijk zijn het retroacta. De rekeningen zijn ten behoeve van de chronologie opgenomen tussen de andere rekeningen. Bij de beschrijvingen wordt aangegeven wanneer het rekeningen betreft van Pruisische rentmeesters.
Verder is over de series het volgende op te merken. Bijlagen bij rekeningen die aangetroffen werden in andere rekeningen dan waar ze bij opgemaakt waren, hier wellicht terecht gekomen tijdens de registratuur in verband met controle of anderszins, zijn teruggeplaatst in díe rekeningen waarbij ze ter afhoring zijn ingediend. Insommige delen in de serie rekeningen van de collecteurs van de Stevenweertse tol bevonden zich bijlagen die merendeels gefolieerd en bij het betreffende folionummer ingelegd waren; om de aangetroffen orde te bewaren dan wel te herstellen is een foliëring waar die ontbrak alsnog aangebracht en 'verdwaalde' bijlagen zijn op de juiste plek ingevoegd. Het netexemplaar van de inhoudsopgave van de ingekomen en minuten en afschriften van uitgaande stukken bij en van de Domeinraad betreffende de Stevenweertse tol zat bij stukken over een ander onderwerp en is eveneens teruggeplaatst. De brief die beschreven is onder inventarisnummer NDR 11107 bevond zich aanvankelijk tussen de serie ingekomen stukken, maar viel hier qua ordening en chronologie buiten en is daarom afzonderlijk beschreven.
Tijdens het inventariseren zijn ongedateerde stukken aangetroffen. Het merendeel kon gedateerd worden op grond van andere stukken die er bijgevoegd waren of wanneer de oude orde hersteld was. Bij één stuk was dit niet het geval. Het betreft het charter onder inventarisnummer NDR 11065. Dit oudste stuk van het archief Montfort is geschreven in een middeleeuwse hand. De uitvaardiger was bekend: 'Hendrik, bisschop van Luik'. Volgens C. Eubel, Hierarchia Catholica medii aevi I (Regensbergianae, MDCCCCXIII) is er slechts één Hendrik bisschop geweest in Luik en wel Hendrik III van Gelre, degene die Montfort in 1277 aan zijn neef schonk. Hij is elect geweest van 1247-1274 en bewoonde het kasteel van Montfort. De datering is vastgesteld op [c.1260]; het middelste jaar van zijn zittingsperiode.
Na inventarisatie zijn er enige stukken die niet tot het archief behoorden overgedragen aan het Rijksarchief in Limburg. Het betreft het rendantsexemplaar van de rentmeestersrekening van Jan Alexander Michiels over het jaar 1790 en stukken (veelal gedrukt) die gericht waren aan de rentmeester/drost van het ambt Montfort. Deze stukken zijn uiteraard niet in deze inventaris opgenomen.
Elders berustende archivalia betreffende Montfort
Het Rijksarchief Limburg, Inventaris van het archief van de rentmeester van het ambt Montfort en Inventaris van het archief van de familie Michiels van Kessenich, met de Inventaris van het archief van de drossaard van het ambt Montfort verschenen in één verzamelinventaris (1995). Het Archief in Merseburg (voormalige DDR). Hier bevindt zich bijna het gehele archief van de koning van Pruisen vóór 1812. De Nederlandse goederen die in de 18e eeuw aan Pruisen vielen zijn te vinden in het Generaldirektorium. Oranisches Archiv, repositur 64. Het Sociaal Historisch Centrum voor Limburg heeft een selectie van acten uit het archief op microfilm overgenomen. In Het jaarboek van het sociaal-historisch centrum voor Limburg (XV 1970) is van het verfilmde materiaal dat daar aanwezig is een lijst opgenomen en een volledige inventaris in verkorte vorm van het Limburgse deel (Montfort) van de Hollandse goederen.
De rekeningen zijn opgemaakt voor de koning van Pruisen.
De rekening is opgemaakt voor de koning van Pruisen.
De rekeningen zijn opgemaakt voor de koning van Pruisen.
De rekeningen zijn opgemaakt voor de koning van Pruisen. De rekeningen lopen van Trinitatis 1723 (23 mei) tot Trinitatis 1729 (12 juni).
De rekeningen zijn opgemaakt voor de koning van Pruisen.
De rekeningen lopen van Trinitatis 1729 (12 juni) tot Trinitatis 1732 (8 juni).
De rekening is opgemaakt voor de koning van Pruisen
De rekeningen zijn opgemaakt voor de koning van Pruisen.
De rekeningen lopen van Trinitatis 1733 (31 mei) tot Trinitatis 1735 (5 juni).
De rekeningen lopen van Trinitatis 1769 (21 mei) tot Trinitatis 1774 (29 mei).
De rekening over het jaar 1774 loopt van Trinitatis (29 mei) - 31 december.
De rekening loopt van 1 januari 1657 tot Petri ad cathedram 1658 (22 februari).
De rekeningen lopen van Petri ad cathedram (22 februari) tot Petri ad cathedram (22 februari).
De rekeningen lopen van Petri ad cathedram (22 februari) tot Petri ad cathedram (22 februari).
De rekeningen lopen van Petri ad cathedram (22 februari) tot Petri ad cathedram (22 februari).
De rekeningen zijn opgemaakt voor de koning van Pruisen. In de NDR inv.nrs. 11322-11333 is een lijst met toltarieven opgenomen.
De rekeningen zijn opgemaakt voor de koning van Pruisen.
De rekeningen lopen van Trinitatis tot Trinitatis:
-NDR inv.nr. 11337: Trinitatis 1738 (1 juni) tot Trinitatis 1739 (24 mei)
-NDR inv.nrs. 11338-11343: Trinitatis l742 (20 mei) tot Trinitatis 1747 (28 mei)
-NDR inv.nrs. 11343-11357: Trinitatis 1749 (1 juni) tot Trinitatis 1763 (29 mei)
De rekeningen over de jaren 1769-1776 lopen van 1 juni tot 1 juni van het jaar erop volgend
Het deel is een authentiek afschrift van het register van de lenen uit het jaar 1578.
( NDR inv.nr. 11737.
1. | Van erff en grontchijnsen. |
2. | Van Heerenchijnsen van erven aende dorpe van Dinteloort. |
3. | Van Chijnsen off renten. |
4. | Van twe partijkens |
5. | Van coornzaat en smaltienden |
6. | Lammertienden van Princelant |
7. | Dijck en gorsingen |
8. | Acchijnsen en bierboom |
9. | De waage |
10. | Coorn wintmoolen |
11 | Visserijen binnen slants |
12. | Visserijen buijten slants |
13. | Voogelvlugt rontsomme de landen van Princelant |
14. | Bievlugt en patrijsvangst |
15. | Veeren |
16. | Domeijnen |
17. | Van goederen bij confiscatie |
18. | Van den eenentwintighen penning des verpagte partheijn |
19. | Alderhande ontfang |
20. | Lantpagten van Willemspolder |
21. | Coorn en zaatthienden van Willemspolder |
22. | Lammerthienden van Willemspolder |
23. | Dijk en gorssen van Willemspolder |
24. | Dijckschotten van Willemspolder |
25. | Gemengden ontfang van Willemspolder |
26. | Lantpagten van Mariapolder |
27. | Coorn zaat en andere thienden van Mariapolder |
28. | Lammerthienden van Mariapolder |
29. | Dijck en gorsepagt van Mariapolder |
30. | Dijckschotten van Mariapolder |
31. | Gemengden ontfang van Willem en Mariapolder |
32. | Lantpagten van Koningsoortpolder |
33. | Coorn zaat en andere thienden van Koningsoortpolder |
34. | Lammerthienden van den Koningsoortpolder |
35. | Dijck en gorsettingen van Koningsoortpolder |
36. | Alderhanden ontfang van Koningsoortpolder |
37. | Lantpagten van Dintelpolder |
38. | Koorn zaat en andere thienden van Dintelpolder |
39. | Lammerthienden van Dintelpolder |
40. | Dijck en gorsettingen van Dintelpolder |
41. | Dijckschotten van Dintelpolder |
42 | Alderhanden ontfangh van Dintelpolder |
43. | Extraordinaris ontfangh wegens geattermineerde restanten en lantpagten van Willem, Maria en Koningsoortpolder |
1. | Reparatie aen de Coornmoolen |
2. | Reparatie aen het hooft van Princelant |
3. | Reparatie aende Spuij |
4. | Reparatie aen de kaaij |
5. | Reparatie aen den dam |
6. | Reparatie aen het hooft en rijsdammen |
7. | Reparatie aende veerdammen |
8. | Reparatie aende ponten en trossen |
9. | Reparatie aent veerhuijs |
10. | Ordinaris gagie |
11. | Dijckschotten en verpon[dingen] |
12. | Strijkgeld |
13. | Intresten van 14.000 gulden |
14. | Alderhande uijtgeeff |
15. | Reparatie aen het hooft van Willemspolder |
16. | Wegens zeebraken |
17. | Dijckschotten en verpon[dingen] |
18. | Ordinaris gagien |
19. | Intresten van capitalen |
20. | Alderhanden uijtgeeff |
21. | Reparatie aende sluijssen van Mariapolder |
22. | Reparatie aenden dam |
23. | Reparatie aent veerhuijs |
24. | Reparatie wegens zeebraaken |
25. | Verpond(ingen] en dijckschotten |
26. | Ordinaris gagie |
27. | Intresten van Capitalen |
28. | Remissien van Mariapolder |
29. | Alderhande uijtgeeff |
30. | Gemengden uijtgeeff van Willem en Mariapolder |
31. | Dijckettingen en verpon[dingen] van Koningsoortpolder |
32. | Verpondingen van de Koningsoortpolder |
33. | Ordinaris gagie vanden Koningsoortpolder |
34. | Alderhande uijtgeeff |
35. | Dijckschotten van Dintelpolder |
36. | Verpondingen van Dintelpolder |
37. | Ordinaris gagie van Dintelpolder |
38. | Alderhande uijtgeeff |
39. | Gemengden uijtgeeff |
Prinsenland maakte oorspronkelijk deel uit van Steenbergen. Het gebied bestond uit gorzen, schorren, aan- en opwassen aan de uiterste grens van de heerlijkheid Steenbergen.
A. Hallema, Geschiedenis van Dinteloord en Prinsenland in de zeventiende eeuw (Breda, 1955), p. 8.
Samen met Breda maakte Steenbergen deel uit van de erfenis van Willem I van Oranje. Prins Philips Willem, de oudste zoon van Willem I, erfde Steenbergen en Breda na de dood van zijn vader. Lange tijd was hij niet in staat, door zijn gedwongen verblijf in Spanje, door oorlogshandelingen en door geschillen met Mauri ts van Nassau, zijn halfbroer, over de nalatenschap van Willem I, deze goederen daadwerkelijk te beheren. Ondanks de geschillen over de nalatenschap van Willem I, werkten Philips Willem en Maurits samen bij de bedijking van het gebied bij Steenbergen, het latere Prinsenland. Philips Willem vroeg -en kreeg- een octrooi voor de bedijking aan bij de aartshertogen van Brabant. Deze waren formeel de landsheer van Brabant. Maurits vroeg namens Philips Willem octrooi aan bij de Staten-Generaal. De Staten- Generaal beheersten, als gevolg van het verloop van de Tachtigjarige oorlog, feitelijk het westelijk deel van Brabant.
Scherft, Het sterfhuis, pp. 243 e.v.
Deze octrooibrieven zijn in zekere zin een soort verleibrieven voor dit nog onontgonnen gebied. Tevens werd in die brieven aan de bedijkers en aan de kopers van de kavels bescherming en vrijgeleide naar Steenbergen en (het latere) Prinsenland beloofd. Ook werd er vrijstelling van belastingen beloofd.De belangrijkste kopers van de te bedijken kavels waren François van Aerssen, Nederlands gezant in Frankrijk, Johan van Oldenbarneveld, raadpensionaris en Johan van Veken, koopman te Rotterdam.
Hallema, Geschiedenis, p. 40.
In 1605 werd met de bedijking met de Prinsenlandpolder begonnen. Deze polder heette later toen er meer gebied was ingepolderd, 'Het Oude Land', en nog later de Oud-Prinslandse polder.
Tussen 1606 en 1609 werd het gebied met de daarop berustende rechten verkocht aan François van Aerssen, met recht van terugkoop door Philips Willem. Pas na de definitieve verdeling van de door Willem I nagelaten goederen in 1609, kon Philips Willem de heerlijkheid terugkopen.
Hallema, Geschiedenis, pp. 52 e.v.
In de nieuwe polder Prinsenland werd tevens een dorp gesticht: Dinteloord, genoemd naar de dichtbijzijnde rivier met de naam Dintel.
Grondgebied en benamingPrinsenland ligt ten noorden van het domein Steenbergen, in het westen van Brabant. Aan de noordzijde grensde Prinsenland aan Fijnaart en Klundert. Prinsenland was een gebied van gorzen, waterlopen en slikken. In de loop der eeuwen is het gebied ingepolderd, te beginnen met de oudste polder Prinsenland, aan welke polder het hele gebied zijn naam ontleende. Nadien is Prinsenland uitgebreid met de volgende polders: Willemspolder (1649); Mariapolder (1699); Koningsoordpolder (1699); Dintelpolder (1707), Annapolder (1755) en de Carolinapolder (1756).
NDR inv.nr. 768, folio 1329.
De huidige gemeente draagt de naam Dinteloord en Prinsenland.Een deel van de polders werd ingedijkt door anderen dan de heer van Prinsenland. Zo werden de gorzen, aanwassen e.d. van de Willems- en Mariapolder in admodiatie uitgegeven met de verplichting voor de admodiateurs om een bepaalde som geld te besteden aan de bouw en onderhoud van werken ter bevordering van de aanwas en bedijking. Dit contract van admodiatie (een soort pacht) werd voor een periode van 30 jaar afgesloten.
NDR inv.nr. 606, 1 mei 1679, folio 412 e.v., en NDR inv.nrs. 11825-11827 (redeningen van de admodiateurs).
Tussen Heiningen en Prinsenland Iagen twee eilandjes: Ruijgeplaat en Rolleplaat. Alleen Ruijgeplaat viel onder de jurisdictie van Prinsenland.7
NDR inv.nr. 768, folio 1329.
Prinsenland was een gemengd landbouwgebied. Rechten en bevoegdhedenLang werd Prinsenland als deel van Steenbergen beschouwd. In de titulatuur en in de opsomming van de Brabantse heerlijkheden werd Prinsenland niet apart genoemd. Toch was Prinsenland als een aparte heerlijkheid te beschouwen. De heer had in Prinsenland de hoge, middelbare en lage jurisdictie. Daarnaast werd Prinsenland in leen gehouden van de heer van Breda, evenals Steenbergen.
Hallema, Geschiedenis, pp. 84 e.v.
Voor een groot deel waren de reglementen van de 'moedergemeente' Steenbergen van kracht. Het appel op civiele vonnissen had echter plaats op de Leenhof te Breda. In criminele zaken was geen beroep mogelijk.
De regering werd namens de heer uitgeoefend door schout en schepenen. In de polders waren polderbesturen, bestaande uit dijkgraaf en heemraden, aangesteld. De dorpsrekeningen behoefden goedkeuring van de heer, i.c. de Domeinraad. Tot de heerlijke rechten van de heer hoorden de tollen, veren, jacht, vogelarij en de visserij. De heer benoemde in Prinsenland en Dinteloord de volgende functionarissen:
De opsomming is overgenomen uit het Ambtboek, NDR inv.nr. 687, pp. 525 e.v.
Schout Dijkgraaf Secretaris Stokhouder Rentmeester Penningmeester/ontvanger van de verpondingen Dijkgraaf van de Dintelpolder Penningmeester van de Dintelpolder Gezworenen van de Dintelpolder Sluiswachter van de Dintelpolder Dijkgraaf van de Willems- en Mariapolder, genaamd het Nieuwland Gezworenen van de Willems- en Mariapolder, genaamd het Nieuwland Dijkgraaf van de Koningsoordpolder Gezworenen van de Koningsoordpolder Gezworenen van Prinsenland Schoolmeester Lijkbidder Vo[r]ster van Prinsenland en Dinteloord Onder- of tweede vo[r]ster Sluiswachter van de Annapolder IJkmeester te Prinsenland Molmeester van Prinsenland Sluiswachter van de sluis in de kreek ten oosten van de sluiskil van de Mariapolder Bakenmeester van de stromen langs en om Prinsenland Geadmitteerde schippers van Prinsenland op Dordrecht en Rotterdam Postmeester Medicine dokter
BeheerPrinsenland en Dinteloord werd beheerd door een rentmeester. De eerste rentmeester was Pieter uyt Mattenburg, die voordien in dienst was van Maria van Buren in haar domein op Noord-Beveland.
Hallema, Geschiedenis, 63.
De rentmeester beheerde naast de gebruikelijke rechten en goederen ook een aantal 'privatieve' polders. Deze polders waren in hun geheel in het bezit van de prins -er waren geen andere ingelanden- en stonden onder de administratie van de rentmeester. Wel benoemde de prins in deze polders dijkcolleges voor het schouwen en onderhoud van de waterstaatswerken. Deze stonden echter onder direct toezicht van de Domeinraad. Het betrof de Willems- en Mariapolder, de Anna-, Carolina- en Kooipolder en de bezomerkade gorzen van de Willemspolder en Koningsoordpolder.
Zie NDR inv.nr. 11493: 'Provisionele instructie voor dijkgraaf en gezworenen', en de betreffende lemma's in de registers van historische aantekeningen, inv.nrs. 764-769.
In 1775 werden de dijkcolleges van deze polders samengevoegd tot één college.NDR inv.nr. 144, 4 juli 1775.
De resoluties van dit dijkcollege betreffende zaken, waar de Domeinraad ook bemoeienis mee had, werden in een register voor de Domeinraad afgeschreven.In de 18e eeuw werd de domeinrekening gesplitst. De Domeinraad verlangde van de rentmeester een aparte rekening over de besteding van een aantal waterstaatswerken, mede om de domeinrekening overzichtelijk te houden.
NDR inv.nr. 11829; rekening van de extraordinaire werken.
Na 1795 werd Prinsenland korte tijd beheerd door het Comité van Algemene Zaken van het Bondgenootschap ter Lande, een commissie van de Staten-Generaal die het beheer van de Nassause domeinen in de Generaliteitslanden voerden. Na de nationalisatie van de domeinen werd het beheer van Prinsenland gevoegd in het beheer van alle Nassause domeinen.
Rentmeesters
Ontleend aan de rekeningen en aan het Ambtboek, NDR inv.nr. 687.
In dit deel van het archief staan de stukken betreffende Prinsenland en Dinteloord beschreven. Het archief bevat veel gegevens betreffende de bedijking van het gebied Prinsenland: bestekken, rekeningen e.d. De serie rekeningen in dit archief is vrijwel compleet.
Meer gegevens betreffende dit domein zijn te vinden in de serie notulen en de series uitgaande stukken in de afdeling Stukken van algemene aard van het archief van de Nassause Domeinraad.
In dit deel van het archief van de Nassause Domeinraad zitten ook stukken, die lijken te behoren tot het archief van de rentmeester, nl: de minuten en afschriften van de 'remonstranties', brieven van de rentmeesters van Prinsenland aan de Domeinraad (inv.nrs. 11412-11414). Deze stukken zijn niet afgezonderd van het archief, omdat zij waarschijnlijk op last van de Domeinraad naar Den Haag zijn verzonden.
In het Algemeen Rijksarchief bevinden zich ook kaarten van Dinteloord en Prinsenland. De herkomst van deze kaarten is niet duidelijk. De kaarten bevinden zich in de Kaartencolletie Hingman (VTH), inv.nrs. 1201, 1777, 1781-1787, 1790-1793, S 316 en S 442.
Andere archieven met stukken betreffende Prinsenland zijn te vinden in:
Streekarchief Nassau-Brabant: Gemeentearchief van Dinteloord en Prinsenland, 1605-1810. Archief van de Oud-Prinslandse Polder, 1606-1971. Archief van de Koningsoordpolder, 1748-1886.
Gemeentelijke Archiefdienst Breda: Archief van de Hoofd- en Leenbank, 1535-1810.
Deze vertaling is automatisch gegenereerd en kan fouten bevatten. Pagina's die persoonlijke informatie bevatten worden vanwege de privacy niet automatisch vertaald en zijn alleen beschikbaar in het Engels. Lees hier meer over onze vertaalde website.