Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden honderdduizenden Nederlanders tewerkgesteld in Duitsland. Deze dwangarbeid staat bekend als de Arbeitseinsatz (arbeidsinzet). Na de oorlog was het opsporen van tewerkgestelden een van de taken van het Informatiebureau van het Nederlandse Rode Kruis (NRK). Om die reden verzamelde het Rode Kruis gegevens over tewerkgestelden en andere Nederlanders die in Duitsland waren bij bedrijven, ziekenhuizen en gemeenten. Zo ontstond de Collectie Arbeidsinzet van het NRK (archiefnummer 2.19.323). Zoekt u informatie over iemand die tewerkgesteld is geweest, dan is het volgende van belang:
- Een groot deel van het NRK-archief over de arbeidsinzet in Duitsland is verloren gegaan. Niet iedereen die in Duitsland tewerk is gesteld, komt daarom in het archief voor.
- De informatie in de Collectie Arbeidsinzet is vrijwel alleen afkomstig uit Duitsland. Er is dus géén informatie over Nederlanders die in Nederland, Frankrijk (Atlantikwall) of andere Europese landen te werk werden gesteld.
- Naast gegevens over tewerkgestelden bevat de Collectie Arbeidsinzet ook gegevens over Nederlanders die tijdens of aan het einde van de oorlog in Duitsland woonden of verbleven. Dit kunnen personen zijn die al geruime tijd in Duitsland woonden, omdat ze bijvoorbeeld getrouwd waren met een Duitse(r). Maar het kunnen ook Nederlandse SS-soldaten zijn, of NSB-gezinnen die aan het einde van de oorlog naar Duitsland vluchtten. Heel af en toe gaat het om gegevens van personen die aan het einde van de oorlog in een Duits concentratiekamp zaten.
Wilt u meer weten over de Collectie Arbeidsinzet en hoe die tot stand is gekomen? Bekijk dan dit filmpje.
De Collectie Arbeidsinzet van het NRK is gedigitaliseerd en via een index (namenregister) te doorzoeken. U kunt op persoonsnaam of op plaatsnaam zoeken.
Vanwege privacywetgeving vindt u in de index alleen:
- personen die geboren zijn vóór 1 januari 1922;
- personen die geboren zijn na 1 januari 1922, maar die inmiddels zijn overleden.
Let op! In de index staan de persoonsnamen zoals ze in de archiefstukken zijn aangetroffen, inclusief spellingsvarianten en spelfouten. Wij kunnen dit niet wijzigen in de index. Wanneer een persoon vaker in de collectie voorkomt dan worden er verschillende spellingsvarianten meegenomen in de zoekopdracht.
- Onleesbare letters van namen in archiefstukken zijn in de index weergegeven met een vraagteken.
- Speciale tekens, zoals ü, ä of ö hoeft u niet te specificeren. Een zoekopdracht naar de familienaam Muller, levert zowel Muller als Müller als resultaat op.
- Met een asterisk (*) kunt u uw zoekopdracht groter maken, zodat ook op spellingsvarianten wordt gezocht. Via een * vervangt u één of meerdere willekeurige letters, aan het eind van een naam. Zo krijgt u bijvoorbeeld op de zoekopdracht Jans* niet alleen personen met de naam Jansen en Janssen, maar ook personen met de voornaam Jansje en plaatsnamen die beginnen met 'Jans', zoals Sint Jansteen.
- Geboortedata zijn als volgt genoteerd: jaar-maand-dag.
De resultaten
Wanneer u een zoekopdracht heeft gegeven verschijnt er een nieuwe pagina met resultaten (zie afbeelding).
Op deze pagina staan de namen van de personen die voldoen aan uw zoekopdracht.
Eén persoon kan in meerdere archiefstukken worden genoemd. De persoon komt dan meerdere keren in de index voor. Alle vermeldingen van één persoon staan onder elkaar. De achternamen zijn door middel van lijnen verbonden om aan te geven dat het om dezelfde persoon gaat.
Per vermelding kunt u online de scans bekijken van het document waarin de gezochte persoon vermeld staat.
Klik daarvoor op de persoonsnaam.
Wanneer u een naam aanklikt opent er een nieuwe pagina (record) met persoonsgegevens. Ook vindt u op deze pagina een thumbnail (een kleine afbeelding van het archiefstuk waarop de persoon vermeldt staat). Door op de thumbnail te klikken opent de viewer waardoor u het archiefstuk in zijn geheel kunt bekijken.
Geen scan beschikbaar?
Soms wordt er geen scan van het genoemde inventarisnummer getoond. Dit is het geval als het om een ziekenhuisdossier (medisch dossier) gaat. Vanwege privacywetgeving kunt u deze dossiers alleen in het Nationaal Archief komen bekijken. Hiervoor moet u een aanvraag indienen. Dat kan door in de beschrijving (record) op de knop 'Verzoek inzage dossier' te klikken. Er opent vervolgens een aanvraagformulier om het dossier in de studiezaal te komen bekijken.
Wanneer een persoon een ziekenhuisdossier heeft, bestaat de kans dat de persoon ook in andere beperkt openbare archieven voorkomt. U kunt op het formulier aangeven of u wilt dat er ook in de andere beperkt openbare archieven wordt gezocht.
In een aantal gevallen kunt u aanvullende onderzoek laten uitvoeren naar tewerkgestelden in Duitsland. Aanvullend onderzoek levert meestal alleen iets op als een van de volgende zaken van toepassing is:
- de tewerkgestelde is in Nederland via Kamp Vught of Kamp Amersfoort naar Duitsland gestuurd;
- de tewerkgestelde heeft in een Duits concentratiekamp zoals Neuengamme gezeten;
- de tewerkgestelde heeft in een Duits ziekenhuis gelegen;
- de tewerkgestelde is in Duitse militaire dienst getreden (SS);
- de tewerkgestelde is in Duitsland vermist geraakt of overleden.
Wilt u aanvullend onderzoek uit laten voeren? Klik dan op onderstaande knop 'Aanvraagformulier NRK' en vul het formulier in. Geef naast de persoonsgegevens in het veld Extra informatie zoveel mogelijk aanvullende informatie over de persoon, zoals het beroep en de plaats(en) van tewerkstelling (als u die weet).
Behandeltermijn
Wanneer uw verzoek bij het Nationaal Archief is binnengekomen, ontvangt u hiervan een bevestiging. De verwachte behandeltermijn ligt tussen de drie en zes maanden.
Als u een tewerkgestelde persoon niet in de index kunt vinden, kan dat verschillende oorzaken hebben:
- De persoon verbleef niet in Duitsland: de documenten uit de Collectie Arbeidsinzet hebben alleen betrekking op Duitsland. Voor tewerkgestelden in andere landen, zoals Frankrijk, Oostenrijk en Polen, kunt u zoeken in de database van de Arolsen Archives. De Arolsen Archives beheren (kopieën van) veel Europese archieven over vervolging en dwangarbeid tijdens de Tweede Wereldoorlog.
- De persoon stond geregistreerd in documenten die verloren zijn gegaan: de administraties van bedrijven en gemeenten zijn niet allemaal bewaard gebleven.
- De persoon die u zoekt is geboren ná 1922 en overleden, maar deze persoon overleed niet in Nederland. Voor de index is voor alle genoemde personen gekeken of ze voorkomen in het Nationaal Register van Overledenen (NRO), dat het CBG | Centrum voor familiegeschiedenis bewaart. Dit register vermeldt alleen personen die in Nederland zijn overleden. Is een persoon overleden buiten Nederland, dan is deze persoon niet opgenomen in de index.
- De persoon die u zoekt is geboren ná 1922, maar is nog in leven.
Vanwege privacywetgeving kunt u in de laatste twee gevallen de persoon niet in de index vinden. Toch kan de persoon voorkomen in de Collectie Arbeidsinzet. Om erachter te komen of dit zo is, moet u een aanvraag indienen. Een medewerker van het Nationaal Archief onderzoekt dan of de persoon in het archief voorkomt en zo ja, welke archiefstukken u kunt bekijken.
Wilt u een aanvraag doen? Klik dan op onderstaande knop 'Aanvraagformulier NRK' en vul het formulier in. Geef naast de persoonsgegevens in het veld Extra informatie zoveel mogelijk aanvullende informatie over de persoon, zoals het beroep en de plaats(en) van tewerkstelling (als u die weet). Verder moet u enkele bewijsstukken meesturen. In het formulier wordt uitgelegd om welke bewijsstukken het gaat.
Behandeltermijn
Wanneer uw verzoek bij het Nationaal Archief is binnengekomen, ontvangt u hiervan een bevestiging. De verwachte behandeltermijn ligt tussen de drie en zes maanden.
De Collectie Arbeidsinzet bevat vooral archiefstukken uit Duitse regio's (doorgaans Kreis genoemd). Na de oorlog stuurden bedrijven en gemeenten per Kreis informatie door naar het Nederlandse Rode Kruis over Nederlandse tewerkgestelden en andere Nederlanders die in Duitsland woonden.
U kunt onder andere de volgende soorten documenten aantreffen:
- lijsten van krijgsgevangenen, vrijwillige en gedwongen arbeiders plus andere niet nader gespecificeerde personen;
- lijsten van Nederlanders woonachtig in Duitsland;
- stukken over overledenen;
- stukken over graven;
- opgaven van de burgerlijke stand over huwelijken, geboorten, sterfgevallen en scheidingen;
- opgaven van persoonlijke eigendommen die in bewaring waren gegeven;
- gegevens over ziekte en gezondheid (o.a. ziekenhuisdossiers);
- opgaven van gerechtelijke vervolgingen, processen-verbaal, etc.;
- politieke-, sociale- en veiligheidsgegevens en gegevens verstrekt door arbeidsbureaus.
Buiten het Nationaal Archief
Een belangrijke bron is de database van de Arolsen Archives. Hierin kunt u zelf op persoonsnaam zoeken naar informatie over tewerkgestelden. De Arolsen Archives (voorheen International Tracing Service) beheren (kopieën van) archieven over dwangarbeid, vervolging en de Holocaust uit verschillende Europese landen. Veel documenten zijn gedigitaliseerd en online te bekijken. Omdat niet alles online staat, kunt u bij de Arolsen Archives ook een aanvraag indienen om onderzoek uit te laten voeren in hun collectie.
Informatie over personen die in Nederland tewerkgesteld zijn geweest is soms te vinden in gemeentearchieven en de Regionale Historische Centra, bijvoorbeeld in archieven van arbeidsbureaus.
Verbleef de tewerkgestelde in andere door Duitsland bezette landen en weet u in welk land de tewerkgestelde verbleef? Dan kunt u in landelijke of regionale archieven van dat land mogelijk meer informatie over tewerkgestelden vinden.
In het Nationaal Archief
Het Nationaal Archief bewaart nog meer archieven waarin u informatie kunt vinden over de arbeidsinzet.
| Archiefnaam | Archiefnummer | Toelichting |
|---|---|---|
| NRK: Centrale Documentatie (CD) | 2.19.310 | Archief over verschillende onderwerpen, waaronder lijsten met zieken en overledenen uit verschillende werkkampen, maar ook lijsten van personen die naar concentratiekampen als Neuengamme en Buchenwald werden gestuurd. NB. een deel van dit archief heeft een a-beperking. Archiefstukken met een a-beperking kunt u niet zelf online aanvragen. Dat kan alleen in het Nationaal Archief aan de informatiebalie van de studiezaal. |
| Rijksbureau in Oorlogstijd | 2.15.20 | Openbaar archief dat geen onderdeel is van het NRK-archief. Het bevat informatie over de organisatie van de arbeidsinzet in Nederland. Ook bevat het veel informatie over de arbeidsinzet in Duitsland. |
Werklozen
Vanaf de zomer van 1940 tot de lente van 1942 waren het vooral Nederlandse werklozen die gedwongen werden om in Duitsland te gaan werken. Aanvankelijk probeerde de Duitse bezetter met propaganda en wervingsacties personeel te vinden. Wat de Nederlandse werklozen betreft, wilde de bezetter aansluiten bij de praktijk die tot de herfst van 1939 bestond. Toen moest werk in Duitsland door werklozen uit de grensstreek aanvaard worden, omdat ze anders hun uitkering verloren.
Dwangarbeid voor krijgsgevangenen
In mei 1942 waren beroepsofficieren al krijgsgevangen gemaakt. Er waren echter nog 300.000 Nederlandse militairen, beneden de rang van officier. In 1943 gaf Heinrich Himmler de order dat deze 300.000 mannen opgepakt moesten worden. Deze order werd op 29 april 1943 gepubliceerd in de Nederlandse dagbladen. Een deel van de mannen werd in Nederland tewerkgesteld bij de bouw van de Atlantikwall. Er bleven nog ongeveer 200.000 mannen over voor tewerkstelling elders.
Mannen van 18-35 jaar
Op 7 mei 1943 werd bekendgemaakt dat alle mannen van 18 tot 35 jaar vzich moesten melden bij de arbeidsbureaus. Vrijstelling voor arbeidsinzet was soms mogelijk. Omdat er te vaak vrijstelling werd verleend, besloot het Reichskommissariat dat het aantal vrijstellingen moest worden ingeperkt. Alle mannen, geboren in 1922, 1923 en 1924, moesten vóór 15 augustus naar Duitsland worden gestuurd. Alleen mijnwerkers en andere arbeiders die door hun scholing volstrekt onmisbaar waren, konden nog een vrijstelling krijgen.
Razzia's
De administratieve arbeidsinzet via de gewestelijke arbeidsbureaus leverde uiteindelijk nauwelijks meer iets op. Daarom greep de Duitse bezetter naar twee nieuwe middelen:
- Het uitvoeren van grote razzia’s met behulp van militairen van de Wehrmacht.
- Het uitoefenen van pressie. Er werd gedreigd dat iedereen die wegbleef, bij ontdekking zou worden doodgeschoten. Wanneer zich niet voldoende arbeidskrachten meldden, werden gijzelaars van de gemeente gefusilleerd.
Deze methoden zijn afzonderlijk en in combinatie door de bezetter toegepast.
De Duitse bezetter had in deze periode niet alleen mensen nodig ter vervanging van Duitse arbeidskrachten. Er waren ook mensen nodig om stellingen te graven, die de geallieerde opmars moesten stoppen.
Literatuur
- L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, wetenschappelijke editie (Den Haag 1983-1988), vooral de delen 5–8 en 10B
- Renske Krimp-Schraven, Tewerkgesteld: getuigenissen van de Arbeitseinsatz (Amsterdam 2024)
- B.A. Sijes, De arbeidsinzet, de gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland 1940-1945 (Amsterdam 1990) (online beschikbaar)
- Karel Volder, Werken in Duitsland 1940-1945 (Bedum 1990)
- Arolsen Archives: International Center on Nazi Persecution
- website documentatiegroep 40-45.
- Netwerk Oorlogsbronnen
- Oorlogsgetroffenen
- NIOD
- Openbaarheid Deelcollecties Oorlogsarchief Rode Kruis
- Duitse website Dokumentationszentrum NS-Zwangsarbeit
- Duitse website Zwangsarbeit, 1939-1945: Erinnerungen und Geschichte
