Grenzen en Grondbezit

Het Nationaal Archief beheert veel kaarten en tekeningen die gaan over grondbezit en grenzen. Een belangrijke functie van kaarten is het vastleggen wat precies van wie is. Niet alleen van belang voor de eigenaar - om een handzaam overzicht van het eigendom te hebben - maar ook voor overheden, zodat bijvoorbeeld de hoogte van te innen belastingen bepaald kan worden. Hierbij komen onvermijdelijk grenzen aan de orde.

Grenzen

Grenslijnen geven de overgang tussen het 'eigen' en het 'andere' weer. Denk aan grenzen tussen landen, provinciale grenzen en gemeentegrenzen. Maar er zijn meer indelingen denkbaar: grenzen zijn immers niet alleen van juridische, maar ook van administratieve aard. En de werkelijkheid is op veel manieren in te delen. Neem bijvoorbeeld de indeling in gerechtelijke arrondissementen, in kiesdistricten of in militaire beheerseenheden, zoals landweerdistricten. Een greep uit de collecties met materiaal over het thema Grenzen:

Domeinen

Een stuk land dat in bezit is van een overheid of een bestuurlijke organisatie noemen we een domein. Registratie van de eigen domeinen is voor elke grondbezitter een belangrijke taak. De grond vormde immers - en vormt nog steeds - een wezenlijke bron van inkomsten. Het is dus onvermijdelijk dat in de gewone, geschreven, archieven veel materiaal voorkomt dat over domeinregistratie gaat. Denk daarbij aan de archieven van de Nassause Domeinraad, van de Grafelijkheidsrekenkamer of Rekenkamer der Domeinen van Holland en van de afdeling Domeinzaken van het Ministerie van Financiën. De kaarten die bij deze geschreven archieven horen zijn hoofdzakelijk te vinden in de volgende collecties:

Ook afzonderlijke heerlijkheden, huizen, families en kloosters hielden hun grondboekhouding goed bij. De kaartboeken van de kloosters zijn veelal opgenomen in 4.VTH. Kaarten van heerlijkheden zijn vaak in aparte collecties te vinden, zoals:

Kadaster

Sinds 1832 kent Nederland een landelijk Kadaster: de dienst voor het Kadaster en de Openbare Registers (KADOR). Het Kadaster registreert al het onroerend goed (inclusief boten en schepen) en het eigendom daarvan. Vanzelfsprekend spelen kaarten daarbij een belangrijke rol. De eerste kadastrale kartering van Nederland vond plaats tussen 1811 en 1832.

Kadastrale kaarten bij het Nationaal Archief - én daarbuiten

Het Nationaal Archief beschikt over de kadastrale kaarten van Zuid-Holland tot ca. 1970. De scans van kadastrale minuut-, vervolg- en verzamelplans vindt u voor dorpen en steden van de gehele provincie Zuid-Holland. Zie 4.KADOR voor de huidige stand van zaken in de inventarisatie van kadastrale kaarten van Zuid-Holland bij het Nationaal Archief.

Voor de andere provincies kunt u de Regionale Historische Centra's (RHC's) in de provinciehoofdsteden benaderen. Het materiaal wordt namelijk per provincie bewaard. Een alternatief is de beeldbank van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed waar de ruim 15.000 kadastrale kaarten uit de periode 1811-1832 in digitale vorm raadpleegbaar zijn. Het gaat hier om de zogenoemde minuut- en verzamelplans van alle gemeentes binnen Nederland.

Kadaster Archiefviewer (informatiebalie studiezaal)

Voor historisch onderzoek naar onroerende zaken in Nederland en het eigendom daarvan kunt u op de studiezaal van het Nationaal Archief de Kadaster Archiefviewer raadplegen. Inzage vraagt u aan bij de informatiebalie.

Welke informatie vindt u in de Kadaster Archiefviewer?

De belangrijkste kadastrale registers en kaarten zijn gedigitaliseerd en direct raadpleegbaar in de Kadaster Archiefviewer. De Archiefviewer bevat acht onderdelen waaronder de kadastrale legger uit 1832-1989. In dit register is per kadastrale gemeente de eigendomssituatie bijgehouden. Het bevat veel informatie over eigenaren, gebruikers en de percelen en alle veranderingen hierin tot 1990. Hiermee is in veel gevallen het verband tussen de vervallen oude en de nieuwe kadastrale percelen te achterhalen. Ook met behulp van hulpkaarten is het mogelijk om de eigendomssituatie te reconstrueren. De Kadaster Archiefviewer bevat circa 8 miljoen hulpkaarten (kaarten met de begrenzing van nieuw gevormde kadastrale percelen) en veldwerken (door landmeters ter plaatse gemaakte schetsen met meetgegevens).

Samengevat bevat de Kadaster Archiefviewer op dit moment de volgende gedigitaliseerde onderdelen: Hulpkaartenarchief, Veldwerken, Dienstjaarveldwerken, Projectveldwerken, Lijsten 78a, Kadastrale legger, Register 71, Kadastrale legger-rest. Voor meer informatie over het gebruik verwijzen wij u naar de website van het Kadaster. Daar kunt u een handleiding voor het gebruik van de Kadaster Archiefviewer downloaden. Een exemplaar is ook aanwezig bij de informatiebalie van de studiezaal.

Voorbeeld van een pagina uit Register 71 uit de Kadaster Archiefviewer

Voorwaarden gebruik

De Archiefviewer is gratis en zonder afspraak te raadplegen tijdens de openingstijden van de studiezaal van het Nationaal Archief. Voor het gebruik van de Kadaster Archiefviewer gelden gebruiksvoorwaarden. Eén van de voorwaarden is dat de informatie alleen voor historische doeleinden wordt gebruikt; vanzelfsprekend moet de geldende privacywetgeving worden gerespecteerd bij publicatie van persoonsgegevens. De volledige gebruiksvoorwaarden kunt u nalezen op de website van het Kadaster.

Overige bronnen en tips

Websites:

Vroegste kadastrale kaarten en OAT's bij de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
Kadaster Archiefviewer (kosteloos ter inzage in het Nationaal Archief)

Publicaties:

Aan de slag in de kadastrale archieven / Maan Verheijen 2014. Vindplaats handbibliotheek studiezaal: bibliotheekcode S11 A72.

Archieven die gaan over (grond) belasting en onroerende zaken:

Kaart van de landen en aanwassen onder Werkendam, door Pieter Sluijter, 1554 [4.VTH inv.nr. 1429]

Kaart van de Cornelispolder of De Quack op Voorne, door A. Steyaart, ca. 1701 [4.AANW inv.nr. 719, kaart XIIII]

Blad XVII van sectie C van de kaart van het bewoonde en bebouwde gedeelte van de Colonie Suriname, door J.C. Heneman, 1787 [4.VEL inv.nr. 1678.28]

Blad I (noordelijk gedeelte) van de kaart van de grens tussen het Koninkrijk der Nederlanden en het Koninkrijk Pruissen, van Mook tot de Moezel, 1816 [4.BUZA inv.nr. AII13]

Topografische kaart van het eiland St. Maarten, door Samuel Fahlberg, 1817 [4.MIKO inv.nr. 267]

Blad 2 van de kaart van de perceelsgewijze verdeling tussen Baarle-Nassau (Nederland) en Baarle-Hertog (België), 1839-1843 [4.TOPO inv.nr. 3.2.4.3]

Kaart van het Koninkrijk der Nederlanden met indeling van de schutterijen, door J. de Waal en G.P. van Garderen, 1887 [4.EKR inv.nr. 20]

Kadastraal vernummeringsplan van Rotterdam Sectie C2 (tussen Hofdijk en de rechter Rottekade), 1891 [4.KADOR-R inv.nr. 1144]

Historische kaart van de wijzigingen in de departementale en provinciale grenzen van Nederland in de periode 1795-1815, afkomstig uit de Historische Atlas der Algemeene Geschiedenis van dr. G.J. Dozy, 1909 [4.EKR inv.nr. 296, blad XXVII]

Grenzen en Grondbezit