Ministerie van Buitenlandse Zaken, 1813-1990

Archief van het ministerie van Buitenlandse Zaken

Het archief van het ministerie van Buitenlandse Zaken 1813-1870 (2.05.01) is een verbaalarchief: stukken werden chronologisch geordend op verbaaldatum (de datum waarop een zaak is afgesloten). Klappers (alfabetisch geordend op naam/plaatsnaam) en indices (alfabetisch geordend op onderwerp) zijn de toegangen tot het archief. De klappers verwijzen naar een onderwerp in de indices. In de indices vindt u vervolgens de verbaaldatum. Politieke rapportages (de berichtgeving door gezanten en consuls) vanaf 1853 zijn in een aparte serie binnen het archief opgeborgen: zie de inventarisnummers 2769-2833. In het archief van het Kabinet des Konings 1813-1840 (2.02.01) bevinden zich in de inventarisnummers 6251-6352 een groot aantal kopierapporten uit de vroege periode, geordend op land. 

Verdragen en ratificaties

De verdragen en ratificaties zitten in een aparte serie. In het archief van het ministerie van Buitenlandse Zaken (2.05.01) vindt u de traktaten over de periode 1813-1870 (traktaatnummers 1-399) in de inventarisnummers 782-787, 1781-1783, 3249-3258. Een lijst van deze traktaten bevindt zich in inventarisnummer 3580. Het archief van het ministerie van Buitenlandse Zaken/Ratificaties (toegang 2.05.02) geeft een overzicht van de ratificaties (de plechtige bezegelingen van verdragen, na goedkeuring door het staatshoofd of het parlement) van 1813 tot 1940.

Vanaf 1871 ging men bij de ordening van documenten volledig over op het dossierstelsel. Dit betekent dat dossiers geordend werden op onderwerp. Ieder onderwerp kreeg een eigen nummer. Er kwamen verschillende series dossiers naar soorten bemoeienis van het departement tot stand. 

A-dossiers (politiek-beleidsmatige stukken)

• Het archief BuZa/A-dossiers (2.05.03) bevat de A-dossiers (dat wil zeggen de politiek-beleidsmatige stukken) over de de periode 1871-1940. De voormalige toegangen 2.05.21 (dossier A-250 Eerste Wereldoorlog) en 2.05.23 (dossier A-194 Volkenbondsaangelegenheden) zijn toegevoegd aan dit archief.

B-dossiers (consulaire en handelsaangelegenheden)

Het archief BuZa/B-dossiers (2.05.38) bevat vooral dossiers over consulaire en handelsaangelegenheden van 1871 tot 1919. De dossiers over consulaire aangelegenheden lopen door tot 1940; zij bevatten ook stukken over extra-territorialiteit ( dit betekent dat wanneer een persoon een misdaad begaat in het buitenland, deze persoon toch onder de jurisdictie van zijn eigen land valt) en over de burgerlijke stand. De registers van de zogenaamde Consulaire Burgerlijke Stand 1864-1950 zijn te vinden in het archief van BuZa / Consulaire Burgerlijke Stand (2.05.06).

DEZ-dossiers (handelsaangelegenheden)

Het archief van de Directie Economische Zaken van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, 1919-1940 (toegang 2.05.37)  begint in 1919 en bevat vooral dossiers over handelsaangelegenheden. In 1933 werd het ministerie van Handel en Nijverheid eerstverantwoordelijke voor de buitenlandse handelspolitiek. Voor onderzoek vanaf die periode is het nuttig om ook het archief van EZ/handel en nijverheid (toegang 2.06.001) te raadplegen.

Buitenlandse Zaken/kabinetsarchief (dossiers allerlei)

BuZa/kabinetsarchief (2.05.18) is een serie dossiers over allerlei onderwerpen, zoals personeel, protocollaire zaken en politiek-beleidsmatige beleidsterreinen. Een aanvulling vormt het werkarchief van minister jhr. mr H.A. van Karnebeek (1918-1927) (2.05.25).

Politieke rapportages

In BuZa / Kabinetsarchief Politieke Rapportage (2.05.19) vindt u de politieke rapportages: de berichten van gezanten en consuls over aangelegenheden in het land waarin zij werkten.

Verdragen en ratificaties

De verdragen en ratificaties zijn in aparte series ondergebracht. Het archief BuZa/traktaten (2.05.08) betreft de traktaten voor de periode 1871-1940 (traktaatnummers 400-1259).  Lijsten hiervan bevinden zich in BuZa/kabinetsarchief (2.05.18) doos 497, inventarisnummers 632-635. Het archief BuZa/ratificaties (2.05.02) geeft een overzicht van de ratificaties (de plechtige bezegelingen van verdragen, na de verkregen goedkeuring van het staatshoofd of het parlement) van 1813 tot 1940.

Het ministerie van Buitenlandse zaken in ballingschap in Londen 

Buitenlandse Zaken/Londen (2.05.80) is het archief van het ministerie van Buitenlandse Zaken in ballingschap in Londen. Het bevat ook enkele “werk-archieven” van ambtenaren van het departement uit die tijd, zoals van W.F.L. graaf van Bylandt. Ook is het archief van de  Regeringsvoorlichtingsdienst er in opgenomen.

Haagse departement van Buitenlandse Zaken (1940-1942)

Het “Eerste Haags Archief” 1940-1942 (2.05.84) bevat dossiers van het Haagse departement van Buitenlandse Zaken vanaf de Duitse bezetting tot aan de officiële opheffing op 11 juni 1942. C.J.M. Schaepman was tot aan de opheffing werkzaam op het departement als hoofd van de afdeling consulaire en handelszaken. Hij verhuisde daarna met zijn taken naar het departement van Handel, Nijverheid en Scheepvaart. Zijn documenten, waaronder zijn manuscript-memoires, zijn te vinden in het archief van Buitenlandse Zaken/Schaepman (2.05.48.05).

Commissie-Cleveringa

Het archief van de Commissie-Cleveringa 1946-1950 (2.05.48.02) bevat rapporten van deze in 1946 ingestelde commissie. De commissie heeft onderzoek gedaan naar het gedrag van een aantal diplomatieke en consulaire ambtenaren tijdens de Tweede Wereldoorlog.  

Diplomaat Kleffens

Zowel voor de periode van de Tweede Wereldoorlog als daarna is het archief van mr E.N. van Kleffens (2.05.86) van belang. E.N. van Kleffens (1919-1983) was een van Nederlands belangrijkste diplomaten in de periode rond de Tweede Wereldoorlog. In het archief vindt u particuliere correspondentie, correspondentie met Nederlandse diplomaten en belangrijke Nederlanders en met buitenlandse diplomaten en staatslieden. 

Overgangsperiode na de bevrijding

Voor de overgangsperiode meteen na de bevrijding is niet alleen het Londens Archief nog van belang, maar ook het “Tweede Haags Archief” (1945) (2.05.87) dat in Den Haag gevormd werd ná de bevrijding en vóór dat het departement weer uit Londen was teruggekeerd.

Codearchieven

Er zijn verschillende departementsarchieven voor deze periode: de zogenaamde code-archieven. Deze worden zo genoemd, omdat de dossiers  volgens een vastgestelde decimale code naar onderwerp zijn opgeborgen:

• voor de periode 1945-1954 is het code-archief te vinden in Buitenlandse Zaken / Code-Archief 45-54 (2.05.117)
• voor de periode 1955-1964 in Buitenlandse Zaken / Code-Archief 55-64 (2.05.118)
• voor de periode 1965-1974 in Buza / Code-archief 1965-1974 (2.05.313)
• voor de periode 1975-1984 in Buza/ Code-archief 1975-1984 (2.05.330)
• voor de periode 1985-1990 in Buza/ Code-archief 1985-1990 (2.05.392)

Directie Buitenlandse Dienst 

In het archief van de BuZa/Buitenlandse Dienst 1945-1954 (2.05.51) zijn gegevens te vinden over de organisatorische, huishoudelijke en personele aangelegenheden van de diplomatieke posten en consulaten van Nederland in het buitenland.

Directie Verre Oosten

De internationale gevolgen van de Indonesische revolutie leidden tot het tijdelijke bestaan van de Directie Verre Oosten te Batavia 1947-1950 (2.05.52).

Europese Defensie Gemeenschap

De documenten over de Europese Defensie Gemeenschap 1950-1955 zijn te vinden in het archief Buitenlandse Zaken: Europese Defensie Gemeenschap (2.05.331).

Archieven bewindslieden

In het Bewindsliedenarchief 1952-1998 (2.05.81) zijn onder meer dossiers te vinden van de ministers en staatssecretarissen  Beyen, Brinkhorst, Van den Broek, Kooijmans en Pronk. Verder bewaart het Nationaal Archief de privé-archieven van de ministers J.W. Beyen (2.21.408), J.M.A.H. Luns (2.21.351), W.K.N. Schmelzer (2.21.383).

Het Nationaal Archief bewaart archieven van gezantschappen, ambassades, permanente vertegenwoordigingen en consulaten uit de 19e en 20e eeuw. 

Van commissies en delegaties bestaan afzonderlijke archieven. Wanneer u het archief van een commissie zoekt, zoals bijvoorbeeld van de Commissie Grensscheidingen Ned.-België (2.05.32.24), Commissie Grensscheidingen Nederland-Pruisen-Hannover (2.05.32.23), de Commissie van Advies voor Volkenrechtelijke Vraagstukken 1920-1940 (2.05.40), of van een delegatie, zoals de Nederlandse delegatie naar de conferentie van Washington in 1921-1922 (2.05.32.20), kunt u op naam van de commissie of delegatie zoeken op de website. 

Algemene literatuur

• F.J.M. Otten, Gids voor de archieven van de ministeries en de Hoge Colleges van Staat 1813-1940, Instituut voor Nederlandse Geschiedenis (Den Haag 2004), informatiecentrum Nationaal Archief S 11 A32
• Bescheiden betreffende de buitenlandse politiek van Nederland 1848-1919, uitgegeven in de serie Rijks Geschiedkundige Publicatiën (Den Haag 1957-1974), informatiecentrum Nationaal Archief RGP BUIT
• Documenten betreffende de buitenlandse politiek van Nederland, 1919-1945 (Den Haag 1976-...), informatiecentrum Nationaal Archief RGP BUIT A
• C.B. Wels, Aloofness and Neutrality. Studies on Dutch Foreign Relations and Policy-making institutions (Utrecht 1982), bibliotheek Nationaal Archief 199 A 45
• C.B. Wels, Bronnen voor de geschiedenis van de buitenlandse politiek van Nederland vanaf 1795, Werkgroep geschiedenis van de Nederlandse buitenlandse betrekkingen (Utrecht 1983), bibliotheek Nationaal Archief 445 A 15
• D.U. Stikker, Organisatie en reorganisatie van het Departement van Buitenlandse Zaken ('s-Gravenhage 1950), bibliotheek Den Haag 78 C 43
• D. Hellema, Nederland in de Wereld. De buitenlandse Politiek van Nederland (Houten 2010)
• D. Hellema, Dutch Foreign Policy. The Role of the Netherlands in World Politics (Dordrecht 2009)
• R.E. van Ditzhuyzen e.a.(red), Tweehonderd jaar Ministerie van Buitenlandse Zaken ('s-Gravenhage 1998), bibliotheek Nationaal Archief 4.52 TWEE
• Bob de Graaff en Duco Hellema (red), Instrumenten van buitenlandse politiek: achtergronden en praktijk van de Nederlandse diplomatie (Amsterdam 2007), informatiecentrum Nationaal Archief S 38 229
• Dienst Documentaire Informatievoorziening, 50 jaar DDI/ON. Neerslag van een halve eeuw onderzoek naar internationale betrekkingen, uitgave Ministerie van Buitenlandse Zaken (Den Haag 2001), bibliotheek Nationaal Archief 160 E 8

NB: De bibliotheek van het departement van Buitenlandse Zaken in Den Haag heeft een grote verzameling publicaties over het werkterrein van het departement.

Verdragen

• A.M. Stuyt, Repertorium van door Nederland tussen 1813 en 1950 gesloten verdragen (Den Haag 1953), informatiecentrum Nationaal Archief S12 D 33. Dit boek geeft een goed overzicht van de gesloten verdragen, de publicatie in het Staatsblad en de eventuele behandeling in de Staten-Generaal. Zie voor verdragen vanaf 1995 de verdragenbank van de rijksoverheid.

Consulaten/ambassades

• H.F.R. Hubrecht, Het Nederlandsch Consulaatwezen (Amsterdam 1899), bibliotheek Nationaal Archief 150 C 34;
• A.M. Joekes, Schets van de bevoegdheden der Nederlandsche consuls (Leiden 1911), bibliotheek Nationaal Archief  171 A 35;
• L. Spanjaard, Nederlandse diplomatieke en andere bescherming in den vreemde 1795-1914 (Amsterdam 1923).

Ambtenaren van het Ministerie van Buitenlandse Zaken

• M.W. Jurriaanse, De Nederlandse Ministers van Buitenlandse Zaken 1813-1900 ('s-Gravenhage 1974), informatiecentrum Nationaal Archief S 12 D 25
• D. Hellema, B. Zeeman, B. van der Zwan (red), De Nederlandse ministers van Buitenlandse Zaken in de twintigste eeuw (Den Haag 1999), informatiecentrum Nationaal Archief S 38 177
• Bert van der Zwan, Bob de Graaff, Duco Hellema (red), In dienst van Buitenlandse Zaken achttien portretten van ambtenaren en diplomaten in de twintigste eeuw (Amsterdam 2008), informatiecentrum Nationaal Archief S 38 247
• A.E. Kersten, Luns, een politieke biografie (Amsterdam 2010), informatiecentrum Nationaal Archief S 38 259

Buitenlandse Zaken tijdens de Tweede Wereldoorlog

• A.E. Kersten, Buitenlandse Zaken in Ballingschap 1940-1945; institutionele aspecten van het buitenlands beleid in een stroomversnelling, (Alphen aan de Rijn 1981), informatiecentrum Nationaal Archief S 38 60
• Bert van der Zwan, Albert Kersten, Ton van Zeeland (red), Het Londens Archief. Het Ministerie van Buitenlandse Zaken tijdens de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam 2003), informatiecentrum Nationaal Archief S 38 193
• W.F. Renaud, De toestand van het archiefmateriaal van het Ministerie van Buitenlandse Zaken over de periode 1931-1940, en de mogelijkheden voor reconstructie, in: Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 90 (1975), pp. 479-484

Europa

• A.G. Harryvan, J. van der Harst en S. van Voorst (red), Voor Nederland en Europa: politici en ambtenaren over het Nederlandse Europabeleid en de Europese integratie 1945-1975 (Den Haag/Amsterdam 2001), informatiecentrum Nationaal Archief S 38 181
• A.G. Harryvan, In Pursuit of influence: The Netherlands’ European policy during the formative years of the European Union 1952-1973 (Brussel 2009), bibliotheek Nationaal Archief 158 D 44