Het Nationaal Archief heeft de Collectie Arbeidsinzet van het Nederlandse Rode Kruis gedigitaliseerd en op naam doorzoekbaar gemaakt; dankzij de hulp van vrijwilligers. Deze collectie bevat informatie over honderdduizenden Nederlanders die tijdens de Tweede Wereldoorlog dwangarbeid in Duitsland verrichtten, beter bekend als de Arbeitseinsatz of arbeidsinzet. “Tot voor kort was het lastig om personen in dit archief te vinden omdat het geografisch geordend is. Je moest dus vooraf al weten in welke plaats iemand verbleef, voor je documenten over die persoon kon vinden”, zegt projectleider Renée Spierings. “Nu het archief digitaal ontsloten is, krijgen nazaten eindelijk de kans om te weten komen waar hun familielid tijdens de oorlog was.” Vanaf 29 november 2023 staat de Collectie Arbeidsinzet online op de website van het Nationaal Archief.
In de Tweede Wereldoorlog had vrijwel elk Nederlands gezin te maken met (dwang)arbeid voor de Duitse bezetter. Sommige mensen vertrokken vrijwillig naar Duitsland. Vele anderen werden daartoe gedwongen. Tijdens de razzia van Rotterdam in november 1944 werden er bijvoorbeeld 50.000 mannen afgevoerd en bij een razzia in Den Haag 13.000. In totaal werkten meer dan een half miljoen Nederlanders in Duitsland en door Duitsland bezette gebieden. Zij moesten de arbeidsplaatsen van Duitsers overnemen die waren opgeroepen voor het leger. De leefomstandigheden verschilden per plaats en per werkgever. Zo’n 27.000 Nederlandse tewerkgestelden kwamen om.
Nederlandse Rode Kruis
Na de oorlog had het Rode Kruis de taak om Nederlanders in de Amerikaanse, Britse, Franse en Russische bezettingszones op te sporen. Het Rode Kruis vroeg daarom bij verschillende instellingen de administratie op: bij gemeentelijke overheden, gevangenissen, ziekenhuizen, begraafplaatsen en werkgevers. Na de oorlog zijn veel van dit soort archieven vernietigd of verkocht als oud papier. Het Nationaal Archief beheert de grootst bewaarde collectie over de Arbeidsinzet van Nederlanders in Duitsland.
Namen en scans online
De collectie bevat informatie over meer dan 400.000 unieke personen en staat vanaf woensdag 29 november doorzoekbaar op onze website. Ook staan dan de bijhorende scans online die informatie kunnen bevatten over de werkgevers, (tijdelijke) verblijfplaatsen, geboortes, huwelijken, scheidingen en grafligging. De collectie bevat alleen informatie over Nederlanders die in Duitsland verbleven (over Nederlanders in andere landen is helaas niet veel bewaard gebleven). Vanwege privacywetgeving is het alleen mogelijk om informatie te vinden over mensen die overleden zijn. Ook medische dossiers staan niet online. Deze zijn in te zien in de studiezaal.
Nieuw inzicht: vrouwen en kinderen
Het project heeft geleid tot een belangrijk nieuw inzicht: de collectie Arbeidsinzet bevat niet alleen gegevens over tewerkgestelde mannen. “Gedurende het project bleek dat er in de collectie ook gegevens zitten over mannen, vrouwen en kinderen die niet tewerkgesteld waren, maar zich om andere redenen tijdens of vlak na de oorlog in Duitsland bevonden”, vertelt Spierings.
Samenwerking
Het Nationaal Archief is zich bewust van het maatschappelijk belang om oorlogsarchieven zoveel mogelijk open te stellen voor een breed publiek. Het project Arbeidsinzet is een samenwerking tussen het Nationaal Archief en WO2NET (voorheen Netwerk Oorlogsbronnen). De financiering werd mede mogelijk gemaakt door het Mondriaanfonds in het kader van de herdenking en viering van 75 jaar vrijheid. Vrijwilligers hebben in anderhalf jaar tijd alle namen van de scans ingevoerd en gecorrigeerd via platform hetvolk.org. Het CBG | Centrum voor familiegeschiedenis heeft de gegevens uit de collectie Arbeidsinzet gelegd naast het Nationaal Register van Overledenen. Hierdoor werd het mogelijk om de privacy van mensen die nog in leven zijn te waarborgen en hen online niet vindbaar te maken.
