In de tweede helft van de 18e eeuw is een deel van de bevolking steeds minder gelukkig met de rol en positie van de stadhouder in de Republiek der Verenigde Nederlanden. Stadhouder Willem V erft bovendien zijn positie van zijn vader. Hierdoor lijkt hij wel een koning en de Republiek een monarchie. En dat zint de groep kritische burgers die zich ‘patriotten’ noemt, niet.
Om te voorkomen dat de patriotten de macht grijpen, roept Willem V in 1787 uiteindelijk militaire hulp in van zijn zwager, de koning van Pruisen. Veel patriotten vluchten naar Frankrijk. Daar komen ze in contact met Franse revolutionairen. Die hebben vergelijkbare ideeën als de patriotten en willen hen steunen. Na de Franse revolutie keren de patriotten met hulp van het Franse leger terug naar Nederland.
Het Franse leger wordt enthousiast ontvangen in de Republiek. Stadhouder Willem V vlucht met zijn gezin naar Engeland. Meteen daarna wordt op 20 januari 1795 de Bataafse Republiek uitgeroepen. Veel Nederlanders vieren feest en naar Frans voorbeeld worden er ‘vrijheidsbomen’ opgericht, een symbool van Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap.
Ook op de Dam in Amsterdam staat verschillende keren een ‘vrijheidsboom’. Dit takje komt van de ‘vrijheidsboom’ die daar op 27 juni 1795 werd geplaatst.
Beschrijving bij het stukje vrijheidsboom
Dit Takje genomen van de Vrijheidsboom den 26 Juni 1795, welke op dien dag in de Eijlands Kerk te Amsterdam is gereed gemaakt om ‘s volgenden dags in processie van Burgers en Burgeressen naar den Dam gevoerd, en aldaar opgericht te worden.
Nadat de Franse legers binnenvallen, verandert de samenstelling van het lokale bestuur in de steden snel. Oranjegezinde regenten worden vervangen door meer revolutionair ingestelde burgers. Anders dan in Frankrijk verloopt deze omwenteling vrijwel overal in alle rust en zonder enig bloedvergieten; een ‘fluwelen’ revolutie. De nieuwe leden van de stadsbesturen noemen zich de ‘provisionele representanten’, ofwel: de tijdelijke vertegenwoordigers van het volk. Ook in de besturen van de provincies, de Staten, verliezen de oude regenten hun functies. De nieuwe Staten van Holland volgen het Franse voorbeeld en kondigen plechtig de rechten van mens en burger af op 31 januari 1795.
Een belangrijk ideaal van de patriotten is dat het volk meer inspraak krijgt in het bestuur van de Republiek. Er moet een democratisch gekozen regering komen. De eerste volksvertegenwoordiging van Nederland wordt de Eerste Nationale Vergadering genoemd. Op 1 maart 1796 komen de gekozen volksvertegenwoordigers samen. Ze gaan direct aan de slag met het opstellen van een grondwet. Maar dat is niet eenvoudig. Er zijn diverse punten waarover de parlementariërs (fundamenteel) het niet eens zijn. Hoe zit het met de scheiding tussen kerk en staat? Hoe groot moet de invloed van ‘het volk’ op de regering zijn? Het belangrijkste meningsverschil gaat over de macht en invloed van de provincies.
In 1798 wordt de grondwet van de Bataafse Republiek, de Staatsregeling aangenomen. Het is de eerste Nederlandse grondwet. De begrippen ‘Vrijheid’ en ‘Gelijkheid’, overgenomen van de Franse revolutionairen, staan hierin centraal. In artikel 1 van de conceptversie van de Staatsregeling is dit zo geformuleerd:
“Alle menschen zijn, als menschen, aan elkander gelijk; zij hebben, als zoodanigen, dezelfde rechten.”
In de definitieve gedrukte versie van de Staatsregeling wordt dit artikel 3 en is de tekst herschreven:
“Alle Leden der Maatschappij hebben, zonder onderscheiding van geboorte, bezitting, stand of rang, eene gelijke aanspraak op derzelver voordeelen.”
Het beginsel van de gelijkheid van alle burgers heeft tot gevolg dat er geen onderscheid meer mag worden gemaakt op grond van iemands religie. Zo hebben vanaf 1798 de Joodse inwoners van Nederland dezelfde rechten en plichten als andere burgers. Het gelijkheidsprincipe is echter niet van toepassing op vrouwen of op mensen die in slavernij leefden.
Minstens zo belangrijk zijn de grondrechten die in de Staatsregeling staan. Zo is er de bepaling dat iedere burger zijn gevoelens en overtuigingen mag uiten en verspreiden zoals hij wil. De vrijheid van drukpers is heilig, maar publicaties moeten dan wel van de naam van uitgever, drukker of schrijver zijn voorzien. Ook het recht van vergadering, van godsdienstuitoefening en van vrije jacht en visserij krijgen een plek in de Staatsregeling.
Het Bataafse volk kan in een referendum beslissen over de inhoud van de Staatsregeling. Dat klinkt als een echte volksraadpleging. Maar in de praktijk is er maar een heel kleine groep van uitsluitend mannen die zijn stem mag uitbrengen. De uitslag van het referendum wordt op 1 mei 1798 in dit document vastgelegd. 165.520 Burgers Representanten brengen hun stem uit. Vóór het aannemen van de Staatsregeling stemmen 153.913 mannen; slechts 11.597 mannen stemmen tegen. Dat betekent dat met een meerderheid van 142.316 stemmen de Staatsregeling aangenomen is.
De tekst is niet op papier, maar op perkament geschreven. Perkament is gemaakt van de huid van een dier, het is sterker en duurder dan papier. Het gebruik van perkament ende mooie kalligrafie geeft aan dat er groot belang aan dit document werd gehecht. Het document is 42,5 x 54,5 cm groot.
De Bataafse Republiek blijft maar 11 jaar bestaan. In 1806 wordt de Republiek door de Fransen omgevormd door tot het Koninkrijk Holland, met koning Lodewijk Napoleon aan het hoofd. De Staatsregeling is dan ook niet meer de grondwet van Nederland, maar het ideaal van gelijkheid blijft vanaf deze tijd in de Nederlandse grondwet vastgelegd.
Onderstaande gegevens zijn nodig om de archiefstukken op te vragen in het Nationaal Archief. Gedigitaliseerde stukken kunnen in hoge kwaliteit gedownload worden.
