Tweehonderd jaar geleden woonde in Haarlem een man die tientallen boeken van de beroemdste wetenschappers uit zijn tijd in huis had. Wie was hij? Wat schreef hij zelf? Wat vertellen archieven over een wetenschapper die niets gepubliceerd lijkt te hebben?
Transkribus
In het project ‘De ijsberg zichtbaar maken’ (zie de pagina handschriftherkenning), wordt computers geleerd handschriften te lezen. Het Noord-Hollands Archief en het Nationaal Archief stellen hiervoor gescande archiefstukken van Haarlemse notarissen en de VOC beschikbaar. Om te oefenen in het ontcijferen van verschillende handschriften plukt de computer willekeurige pagina’s uit die archieven. Een pagina daarvan was afkomstig uit een notarisakte waarin een boekenkast vol wetenschappelijke publicaties werd beschreven.
Notarisakte vol boeken
Allerlei topwetenschappers uit de 18e en 19e eeuw passeerden de revue in de notarisakte: natuurkundige Isaac Newton, zijn volgeling John Keill, wiskundige Leonhard Euler en astronoom Pierre Bouguer, maar ook de Nederlandse wis- en natuurkundige Jean Henri van Swinden. De grote vraag was: van wie waren deze boeken? De losse pagina toonde alleen boektitels, maar geen eigenaar.
De onbekende eigenaar van de boeken
De gehele originele notarisakte verschafte gelukkig meer duidelijkheid. Het document bleek een boedellijst met de belangrijkste bezittingen van hoogleraar Antoine Chaudoir, die in 1824 in Haarlem overleed. Een necrologie die kort na het overlijden van Chaudoir verscheen, maakte duidelijk waarom vrijwel niemand de man nu nog kent. De hoogleraar had zelf nooit iets gepubliceerd, merkte de auteur teleurgesteld op:
“Tijdgenoot en nakomeling hebben zich te beklagen, dat deze Wijsgeer nimmer iets schreef; zelfs zijn Redevoeringen zijn nooit gedrukt. Doch geene eergierigheid, maar weetlust, was de drijfveer zijner werkzaamheden, en om roem bij de volgende geslachten schijnt hij zich niet bekommerd te hebben.”
Student in Franeker
Wie was Chaudoir en zou hij echt nooit een letter op papier gezet hebben? Antoine Chaudoir werd in 1749 geboren in België en studeerde theologie en filosofie in Franeker. Zijn favoriete docent hier was Jean Henri van Swinden, een van de meest vooraanstaande Nederlandse wetenschappers uit die tijd. Van Swinden schreef in 1780 een boekje over het schaalmodel van het zonnestelsel dat Eise Eisinga in zijn woonkamer in Franeker gebouwd had. Antoine, die later tientallen boeken over astronomie verzamelde, zal vast een kijkje hebben genomen in dit planetarium.
Professor en patriot
Na zijn afstuderen was Chaudoir een tijdje dominee in de Waalse kerk in Leiden, maar hij bleef veel bezig met wetenschap. Toen Van Swinden uit Franeker vertrok, trad Chaudoir in zijn voetspoor. Hij werd in 1786 professor in ‘wijsbegeerte, redeneerkunde, bovennatuurkunde en sterrekunde’. Een mooie carrièrestap, maar niet een zonder risico‘s. Chaudoir was een patriot en in de Republiek waren in die jaren felle botsingen tussen orangisten en patriotten. Vooral in Franeker hadden de patriotten het zwaar. Ze waren dan ook blij toen de Fransen in 1795 de macht overnamen. Professor Chaudoir was de woordvoerder van het ontvangstcomité en sprak de Franse officieren toe in een gloedvol betoog. Dat is bewaard gebleven, ontdekten we. Het is dan geen wetenschappelijke tekst, maar toch: we hebben in ieder geval één tekst van Chaudoir gevonden.
Afscheid
In 1807 nam Chaudoir afscheid van de Franeker universiteit. Na zijn pensioen reisde hij veel en was veel op zichzelf. Of, zoals in zijn necrologie staat, “in stille afzondering voor de wetenschappen, waartoe de rijke en kostbare boekerij die hij verzameld had, hem overvloedig gelegenheid verschafte”. In 1823 kocht hij huize Post-Rust aan de Haarlemse Wagenweg. Hier overleed hij in februari 1824. Hij werd begraven in de Grote of Sint Bavo kerk in Haarlem.
Eigen publicatie
Waren er behalve de toespraak bij de Franse officieren nog andere teksten van Chaudoir? Dankzij de zoekmachine WorldCat, die wereldwijd door tienduizenden bibliotheken zoekt, vonden we toch nog een paar mooie bronnen. Zo bleken in de Leidse universiteitsbibliotheek acht brieven te liggen die Chaudoir ooit schreef aan Van Swinden.
Er bleek zelfs een gescand exemplaar van een wetenschappelijke publicatie, waarschijnlijk Chaudoirs proefschrift, online te staan.
De man die zich zo graag terugtrok in zijn mooie boekenverzameling, heeft dus toch een eigen boek achtergelaten.
Chaudoirs handtekening in vriendenboekje 1775, Koninklijke Bibliotheek
Planetarium Eise Eisinga in Franeker, B.W. Diets 1824, Rijksmuseum
Titelpagina van waarschijnlijk Chaudoirs proefschrift 1773, Bayerische StaatsBibliothek
Chaudoirs grafsteen in Sint Bavo Haarlem
