De bijzondere rechtspleging onderzocht na de Tweede Wereldoorlog personen die verdacht werden van samenwerking (collaboratie) met de Duitse bezetter. Binnen de bijzondere rechtspleging waren honderden organisaties actief op lokaal, regionaal en landelijk niveau.
De bijzondere rechtspleging onderzocht na de Tweede Wereldoorlog personen die verdacht werden van samenwerking (collaboratie) met de Duitse bezetter. Na de afsluiting van de bijzondere rechtspleging zijn de archieven hiervan samengevoegd tot het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR). Sinds 2000 bewaart het Nationaal Archief het CABR.
Het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) wordt bewaard bij het Nationaal Archief in Den Haag. Het CABR is gevormd door het ministerie van Justitie, dat onderdeel is van de Rijksoverheid. Daarom droegen zij het archief in 2000 over aan het Nationaal Archief: de archiefbewaarplaats voor archieven van de Rijksoverheid.
In 2000 is het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) officieel overgebracht van het Ministerie van Justitie naar het Nationaal Archief. Vanwege eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer is toen besloten om het archief tot 1 januari 2025 beperkt openbaar te maken. Dit betekende dat onderzoekers en belangstellenden er alleen onder speciale voorwaarden stukken van mochten inzien.
De afgelopen jaren is onderzocht of de beperking op de openbaarheid verlengd zou moeten worden. Er is besloten dat dat niet hoeft. Het CABR wordt daarom op 1 januari 2025 volledig openbaar op grond van de Archiefwet. Vanaf die dag heeft iedereen het recht om zelfstandig onderzoek te doen in het archief en alle archiefstukken uit het archief te bekijken.
Over het besluit om het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) online te plaatsen is lang en zorgvuldig nagedacht. De dossiers uit dit archief gaan niet alleen over verdachten van collaboratie. Ze bevatten ook veel informatie over oorlogsslachtoffers. Deze informatie is nu voor nabestaanden van oorlogsslachtoffers moeilijk vindbaar, omdat de dossiers uit het archief alleen op naam van de verdachten staan.
Wij hebben daarom besloten het archief online beschikbaar te stellen en de teksten doorzoekbaar te maken. Hierdoor komen niet alleen de documenten, maar ook alle informatie in die documenten voor iedereen beschikbaar. Dit sluit aan bij de informatiebehoefte van burgers en de manier waarop men tegenwoordig naar informatie zoekt. Het is belangrijk dat veel mensen makkelijk toegang krijgen tot de informatie. Zo kunnen we met elkaar in gesprek gaan en als maatschappij de gebeurtenissen verwerken. Ook draagt het online beschikbaar en doorzoekbaar maken van het CABR bij aan het besef van de waarde van de democratie, de rechtsstaat en de mensenrechten. Bovendien houden we op deze manier de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog levend.
Het online beschikbaar stellen van het CABR brengt privacy-vraagstukken met zich mee. Daarom zijn er maatregelen genomen, die het risico moet verminderen dat er inbreuk wordt gemaakt op de privacy van mogelijk nog levende personen die in het archief voorkomen.
Het project Oorlog voor de Rechter maakt het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) voor een breed publiek digitaal beschikbaar en doorzoekbaar. Doordat Nederlands belangrijkste oorlogsarchief voor iedereen in te zien is, worden de verhalen over het oorlogsverleden in al haar facetten verbonden en doorgegeven aan toekomstige generaties. Zo blijven we het verleden ontdekken, begrijpen en doorvertellen.
Oorlog voor de Rechter is een project van:
- Nationaal Archief
- WO2Net (voorheen Netwerk Oorlogsbronnen)
- NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies
- Huygens Instituut voor Nederlandse geschiedenis en cultuur
Het Nationaal Archief bewaart het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging en zorgt in het project voor de digitalisering. Netwerk Oorlogsbronnen zorgt voor de achtergrond en verrijking van de gedigitaliseerde CABR-dossiers. Het Huygens Instituut buigt zich met technische kennis over het digitaal doorzoekbaar maken van de scans en het NIOD heeft de inhoudelijke kennis om de betekenis van het CABR in de geschiedschrijving en herinneringscultuur te duiden.
Het project Oorlog voor de Rechter is vanuit drie ministeries gefinancierd:
- Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Dit ministerie is verantwoordelijk voor het Nationaal Archief waar het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging is ondergebracht.
- Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Dit ministerie is verantwoordelijk voor zorg voor oorlogsgetroffenen en de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog.
- Het ministerie van Justitie en Veiligheid. Dit ministerie is de oorspronkelijke archiefvormer van het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging.
Voor persvragen bel 06-50098094 of stuur een mail naar info@oorlogvoorderechter.nl.
Het CABR bevat ongeveer 3,8 kilometer papier. Het totale archief wordt geschat op meer dan 30 miljoen pagina's. Het scannen duurt daarom jaren. De documenten zijn erg kwetsbaar en hebben verschillende afmetingen. Sommige documenten zijn in slechte staat en moeten eerst gerestaureerd worden. De documenten worden daarom zorgvuldig en met de hand gescand. Naar verwachting is het hele archief in de loop van 2027 gescand.
In januari 2025 komen de eerste acht miljoen scans online. Het gaat om scans van CABR-dossiers van zaken die behandeld zijn voor de Bijzondere Gerechtshoven, de Tribunalen en de Bijzondere Raad van Cassatie (beroepszaken). Het zijn allemaal dossiers over verdachten die publiekelijk voor een rechtbank moesten verschijnen. De gescande dossiers kunt u online bekijken. Het originele dossier is dan in principe niet meer in te zien vanwege de kwetsbaarheid van het materiaal.
De overige dossiers komen vanaf juni 2025 tot in 2027 online. Dit zijn vooral dossiers van personen die lichtere straffen kregen, of dossiers van personen die niet verder werden vervolgd. Totdat deze dossiers online staan, zijn ze in de studiezaal van het Nationaal Archief te bekijken.
De dossiers bevatten vaak veel verschillende soorten documenten. Naast veel juridische documenten zoals processen-verbaal, aanklachten, getuigenverklaringen, verslagen van rechtszittingen en vonnissen, vindt u lidmaatschapskaarten van nationaalsocialistische organisaties, (persoonlijke) brieven, foto's en ander materiaal dat als bewijsmateriaal is gebruikt.
Nee. De dossiers in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) bevatten informatie over het onderzoek dat na de oorlog werd gedaan naar personen die verdacht werden van collaboratie. Het betekent niet dat alles wat een persoon heeft gedaan is vastgelegd en onderzocht. Alleen wat door de bijzondere rechtspleging is onderzocht vindt u terug in de dossiers. Aan de hand van processen-verbaal, verklaringen van getuigen en de verdachten, en andere documenten uit dit archief kunt u vaak wel veel te weten komen over wat een persoon tijdens de oorlog heeft gedaan. In veel gevallen is er nog meer informatie over de persoon te vinden op andere plekken.
Bekijk onder meer:
- De website Oorlogsbronnen.nl. Hierop zijn informatie en collecties van meer dan 250 archiefinstellingen, musea, herinneringscentra en bibliotheken gekoppeld en doorzoekbaar.
- De zoekhulp over het CABR. Deze pagina geeft een overzicht van andere relevante archieven die het Nationaal Archief bewaart.
- De webpagina van het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies met een overzicht van mogelijke bronnen bij het NIOD en daarbuiten.
- Regionale Historische Centra (RHC's) en andere lokale archieven, zoals stadsarchieven. Zij hebben vaak ook collecties die over de oorlog gaan. Bekijk de pagina Archieven in Nederland voor een overzicht van de RHC’s.
Het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) is nu nog beperkt openbaar, maar in januari 2025 wordt het hele archief openbaar. Vanaf dat moment kunt u zelf onderzoek doen in het archief. Tot voor kort was het mogelijk om een inzageverzoek in te dienen om nog voor 1 januari dossiers uit het CABR te kunnen bekijken. Vanwege de voorbereidingen op het openbaar worden van het CABR is dit niet langer mogelijk.
Een groot deel van het archief komt op 2 januari online. Dat deel is dan niet meer fysiek in te zien. De dossiers die nog niet zijn gescand kunt u vanaf 2 januari 2025 zelf reserveren en komen bekijken in de studiezaal van het Nationaal Archief. Vanwege de verwachte drukte in de studiezaal, moet u een afspraak maken om langs te komen.
Nee, helaas is dat niet mogelijk.
Alle documenten uit een dossier in het CABR zijn onderdeel van het archief en het archief wordt als geheel bewaard. Het is daarom niet toegestaan om documenten uit het archief te verwijderen. Het is soms mogelijk om een kopie te krijgen. Neem daarvoor contact op met het Nationaal Archief. Vanaf 2 januari 2025 is het mogelijk om zelf een kopie van de documenten te maken.
Niet alle documenten in een CABR-dossier hoeven over de persoon te gaan op wiens naam het dossier staat. Binnen de bijzondere rechtspleging kwam het regelmatig voor dat een kopie van een document uit een dossier opgenomen werd in het dossier van een andere persoon, bijvoorbeeld als extra bewijsvoering of als beide personen betrokken waren bij dezelfde zaak.
Daarnaast is het altijd mogelijk dat een document per ongeluk in een ander dossier terecht is gekomen. Dit kan al gebeurd zijn toen het dossier werd aangelegd, maar ook later door een onderzoeker die meerdere dossiers tegelijk bekeek.
Als u een document in een dossier aantreft waarvan u denkt dat het niet in dat dossier thuishoort, én u vindt dat het eruit gehaald moet worden, vul dan het CABR-contactformulier in. Beschrijf om welk document het gaat en waarom het volgens u niet thuishoort in het dossier. Geef ook altijd het inventarisnummer op waarin u het document aantrof. Wij onderzoeken dan of het document inderdaad in het verkeerde dossier zit en of het document uit het dossier gehaald moet worden.
Het is heel normaal om emoties zoals angst, verwarring, boosheid of verdriet te ervaren nu het CABR openbaar wordt en online komt. Deze emoties zijn begrijpelijk. Het is belangrijk om te erkennen dat deze gevoelens er zijn en er ook mogen zijn en dat u niet de enige bent die zich zo kan voelen.
Schrijf het voor uzelf op of praat erover met mensen om u heen, zoals familie en vrienden. Het delen en verwoorden van uw emoties kan verlichting bieden en u helpen om ze beter te begrijpen. Als u merkt dat de emoties te overweldigend worden, overweeg dan om professionele hulp te zoeken. Het belangrijkste is dat u de tijd neemt om met uw gevoelens om te gaan en goed voor uzelf blijft zorgen. Op de website van ARQ kunt u meer lezen over de impact en doorwerking van oorlog op naoorlogse generaties.
Als u merkt dat u klachten heeft die zo erg zijn dat ze het normale functioneren belemmeren, kunt u dit aangeven bij de huisarts. Die kan u doorverwijzen.
De volgende (vrijwilligers)organisaties zijn betrokken bij de nazorg en opvang van naoorlogse generaties:
- Joods Maatschappelijk Werk (JMW) biedt advies en hulp aan iedereen die een Joodse achtergrond heeft. Met ‘Joodse achtergrond’ bedoelt Joods Maatschappelijk Werk iedereen die een Joodse vader, moeder of grootouder heeft en hun eventuele niet-Joods partner.
- Stichting Werkgroep Herkenning geeft advies en informatie aan kinderen, kleinkinderen en familieleden van (vermeend) collaborateurs en (klein-)kinderen van Duitse militairen.
- Het Contactpunt Naoorlogse Generaties van ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum kan u helpen met het vinden van de juiste hulp. Bijvoorbeeld financiële regelingen, therapeutenlijsten, lotgenotencontact of meer gespecialiseerde zorg.
Heeft u vooral behoefte aan een luisterend oor, of wilt u even uw verhaal kwijt? Dan kunt u 24/7 terecht bij de Luisterlijn. Getrainde vrijwilligers voeren een gesprek met u van mens tot mens. De vrijwilligers zijn geen hulpverleners of deskundigen, maar betrokken mensen die een luisterend oor willen bieden. De Luisterlijn biedt volledig anonieme ondersteuning.
Heeft u een inhoudelijke vraag over het CABR of over Oorlog voor de Rechter dan kunt u contact opnemen via het CABR-contactformulier.
Als u denkt dat er een document in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) zit waarin uw persoonlijke informatie staat, dan kunt u een verzoek doen om te voorkomen dat het document op de website komt. U kunt een verzoek indienen om documenten niet online te publiceren via het CABR-contactformulier. Kies voor de optie "Verzoek niet online publiceren documenten".
De Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) is van toepassing op informatie over levende personen. Er zijn uitgebreide maatregelen genomen om te voorkomen dat informatie over levende personen online komt. Maar het kan soms toch gebeuren. bijvoorbeeld als u ouder bent dan 100 jaar. Daarom kunt u een verzoek indienen om te voorkomen dat de documenten in kwestie op de website komen.
In een aantal gevallen kunt u een verzoek indienen om documenten of foto’s niet online te laten zetten.
Dit kan alleen in de volgende gevallen:
- Er komt een document online met informatie die tot u te herleiden is. Op grond van de Algemene Verordening Gegevensbescherming wordt dit document niet online geplaatst.
- Er komt een foto online waar u op afgebeeld staat. Op grond van het portretrecht wordt deze foto niet online geplaatst.
- Er komt een tekst of foto online waar auteursrechten op rusten, waarvan u de rechthebbende bent. Op grond van de Auteurswet wordt dit document niet online geplaatst.
- U verwacht grote persoonlijke problemen door het online komen van een document of een foto. Uw verzoek wordt alleen in behandeling genomen als het om persoonlijke documenten gaat, zoals een brief of een dagboek. Documenten die gemaakt zijn als onderdeel van de rechtsgang, zoals een proces-verbaal of getuigenverklaring, komen niet in aanmerking. Uw verzoek zal worden voorgelegd aan een onafhankelijke adviescommissie, die een ethische afweging maakt. Op basis van het advies van de commissie neemt het Nationaal Archief een beslissing over het online publiceren van het document of de foto.
Als u een verzoek indient, kunnen we u aanvullende vragen stellen om uw verzoek te controleren.
U ontvangt altijd een bericht over het genomen besluit.
U kunt een verzoek indienen om documenten niet online te publiceren via het CABR-contactformulier. Kies voor de optie "Verzoek niet online publiceren documenten".
Het project Oorlog voor de Rechter maakt het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging doorzoekbaar voor een breed publiek. Het is geen project over de hele Tweede Wereldoorlog. Algemene vragen over de Tweede Wereldoorlog kunnen wij daarom niet beantwoorden.
Weet u niet waar u moet beginnen?
Goede startpunten zijn:
- De website Oorlogsbronnen.nl. Hierop staat veel algemene informatie over de Tweede Wereldoorlog. Ook zijn hier collecties van meer dan 250 archiefinstellingen, musea, herinneringscentra en bibliotheken gekoppeld en doorzoekbaar.
- De themapagina over de Tweede Wereldoorlog van het Nationaal Archief. Deze pagina geeft een overzicht van andere relevante Tweede Wereldoorlog-archieven die het Nationaal Archief bewaart.
- De webpagina van het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies met een overzicht van mogelijke bronnen bij het NIOD en daarbuiten.
- Regionale Historische Centra (RHC's) en andere lokale archieven, zoals stadsarchieven. Zij hebben vaak ook collecties die over de oorlog gaan. Bekijk de pagina Archieven in Nederland voor een overzicht van de RHC’s.
Er wordt veel gepubliceerd over het CABR. Enkele standaardwerken zijn:
- W.E. Meiboom, Bijzonder bestraft: context, analyse en waardering van de bijzondere rechtspraak door de Kamer Groningen en van cassaties in Groningse zaken (2016)
- Sjoerd Faber en Gretha Donker, Bijzonder gewoon. Het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (1944-2010) en de 'lichte gevallen' (2010)
- Peter Romijn. Snel, Streng en Rechtvaardigde afrekening met de 'foute' Nederlanders 1945-1955 (2002)
- A.D. Belinfante, In plaats van bijltjesdag. De geschiedenis van de bijzondere rechtspleging na de Tweede Wereldoorlog (1978)