Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR)

Vanaf 2 januari 2025 kunt u zelf onderzoek doen in het CABR. U kunt dan via een namenregister (index) op de website van het Nationaal Archief en de website van Oorlog voor de Rechter zoeken naar verdachten. In de index vindt u: 

• verdachten die geboren zijn vóór 1925;

• verdachten die geboren zijn ná 1925, én van wie bekend is dat ze zijn overleden. 

Van een deel van deze verdachten kunt u in januari 2025 online de CABR-dossiers bekijken. 

Welke dossiers komen er vanaf januari 2025 online?

De meeste dossiers uit het CABR worden gedigitaliseerd en online geplaatst. Dit gebeurt in fases. Het CABR is een groot archief en het digitaliseren van alle dossiers duurt nog tot in 2027. 
Op 2 januari 2025 komen de eerste dossiers online. Het gaat om dossiers van verdachten die voor een rechtbank of tribunaal moesten verschijnen. Ook de dossiers van personen die in beroep gingen tegen een uitspraak (cassatie) komen online. 

Tussen juni 2025 en eind 2027 komen de dossiers online van personen die niet voor een rechtbank of tribunaal moesten verschijnen, maar wel strafmaatregelen kregen opgelegd, zoals het verliezen van het stemrecht. Tegelijkertijd komen de dossiers online van personen die niet zijn bestraft én van personen naar wie het onderzoek is stopgezet, omdat ze bijvoorbeeld onschuldig bleken.

Wat komt er niet online?

Dossiers van personen die (mogelijk) nog in leven zijn komen niet online. 
Daarnaast is het mogelijk een verzoek in te dienen om documenten niet online te laten zetten, omdat er bijvoorbeeld informatie in staat over nog levende personen, of omdat er auteursrecht op zit. Hiervoor kunt u een verzoek indienen via het CABR-formulier dat hieronder staat.

Inzien van dossiers die niet online staan

Dossiers die niet online staan kunt u in de studiezaal van het Nationaal Archief komen bekijken. U kunt deze dossiers vanaf januari reserveren via de website van het Nationaal Archief. 

Op 1 januari 2025 vervalt de beperkte openbaarheid van het CABR en wordt daardoor toegankelijk voor iedereen. U kunt vanaf dat moment zelf onderzoek doen in dit archief.

Om het CABR voor iedereen beter toegankelijk te maken is enkele jaren geleden het project Oorlog voor de Rechter gestart. Binnen dit project wordt het hele CABR gedigitaliseerd en doorzoekbaar gemaakt, van uitleg voorzien en online geplaatst. Dit gebeurt zo zorgvuldig mogelijk, waarbij rekening wordt gehouden met privacywetgeving. Het gedigitaliseerde archief zal uiteindelijk meer dan dertig miljoen scans bevatten. Het digitaliseren van het CABR duurt tot in 2027. 

Doordat het gedigitaliseerde CABR volledig doorzoekbaar gemaakt wordt, biedt dit nieuwe onderzoeksmogelijkheden. Hierdoor kan er in het archief ook gezocht worden op gebeurtenissen en op oorlogsgetroffenen, zoals verzetslieden en Joodse slachtoffers.

De dossiers uit het CABR zullen tegelijkertijd te bekijken zijn op de website van het Nationaal Archief én op de website van Oorlog voor de Rechter. 

Het Nationaal Archief werkt voor het project Oorlog voor de Rechter samen met WO2Net (voorheen Netwerk Oorlogsbronnen), het NIOD (Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies) en het Huygens Instituut.

Een dossier kan bestaan uit verschillende juridische documenten, bewijsstukken en persoonlijke documenten. 

Vaak treft u als eerste het oordeel of een uitspraak (sententie) aan. Dat kan een (on)voorwaardelijke buitenvervolgingstelling zijn, wat inhield dat de persoon geen gevangenisstraf (meer) hoefde uit te zitten, of één of meer vonnissen (uitspraken) met de strafmaat. Meerdere vonnissen treft u aan wanneer een persoon in beroep (cassatie) ging. 

Daarnaast zitten er vaak veel andere juridische documenten in het dossier, zoals dagvaardingen, processen-verbaal van de rechtszittingen en de verhoren van de verdachte en van de getuigen. 

Naast processtukken kunnen er ook persoonlijke stukken uit de bezettingstijd in het dossier zitten, zoals foto's, brieven, dagboekaantekeningen, agenda's, lidmaatschapsbewijzen van NSB-organisaties, etc. Deze stukken zijn destijds in beslag genomen als bewijsmateriaal. Ook bevatten veel dossiers brieven met verklaringen van familieleden, vrienden en buren om een verdachte vrij te krijgen.

Tijdens de oorlog dacht de Nederlandse regering in Londen al na over wat er moest gebeuren met de Nederlanders die met de bezetter hadden samengewerkt (gecollaboreerd). De angst bestond dat de bevrijding zou uitlopen op een bijltjesdag, waarbij het Nederlandse volk de berechting van collaborateurs in eigen hand zou nemen. Daarom werd er nagedacht over hoe deze collaborateurs voor de rechtbank gebracht konden worden.

In Londen werd een speciaal rechtssysteem bedacht dat geschikt zou zijn om zowel burgers als militairen te berechten: de bijzondere rechtspleging. Dit rechtssysteem bestond uit speciale politieke opsporingsdiensten, procureurs-fiscaal bij het openbaar ministerie, tribunalen, bijzondere gerechtshoven en een bijzondere raad van cassatie.

In totaal kwamen circa 425.000 mensen in aanraking met de bijzondere rechtspleging. Een aantal van hen is na de oorlog gearresteerd en gevangen gezet (geïnterneerd). Lang niet alle onderzochte personen zijn schuldig bevonden. Als er voldoende bewijs was, werd iemand berecht door een tribunaal of een bijzonder gerechtshof. Sommige personen zaten zo lang in voorarrest dat zij door de procureur-fiscaal (een speciale aanklager) voorwaardelijk buiten vervolging werden gesteld. Dat betekende dat de ernst van hun daden even zwaar werd gezien als de doorgebrachte tijd in voorarrest.

Het Centraal Archief Bijzondere rechtspleging (CABR) bevat de dossiers uit dit rechtssysteem. Hierin zijn zowel de dossiers van de lokale opsporingsdiensten als de dossiers van het openbaar ministerie, de tribunalen, de bijzondere gerechtshoven en de bijzondere raad van cassatie terug te vinden. De dossiers zijn geordend op naam van de verdachte. Het CABR is met 3,8 strekkende kilometer het grootste en meest geraadpleegde oorlogsarchief van Nederland.

Er zijn meer archieven die waardevolle informatie en persoonsdossiers kunnen bevatten over verdachten van collaboratie. Sommige archieven zijn volledig openbaar. U kunt hier zelf onderzoek in doen. Andere archieven zijn niet openbaar (B-beperkt) of gedeeltelijk openbaar. 

Deels openbare en deels B-beperkte archieven

De Stichting Werkgroep Herkenning (SWH) geeft advies en informatie aan kinderen, kleinkinderen en familieleden van (vermeend) collaborateurs en (klein-)kinderen van Duitse militairen. Er is een telefoonlijn waar u over deze problematiek kunt praten (0031 (0)85-0004185. U kunt ook een email sturen naar secretariaat@werkgroepherkenning.nl.

Websites

• Oorlog voor de Rechter: projectwebsite die als doel heeft het hele CABR online beschikbaar te stellen en van uitleg te voorzien.
• Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD), beheert veel oorlogsarchieven, waaronder over kamppersoneel, dagboeken van collaborateurs en enkele zuiveringsarchieven.
• Bundesarchiv: Nationaal Archief van Duitsland. U kunt ook aanvragen doen naar personen, zoals SS-soldaten.
• Arolsen Archives (voorheen International Center on Nazi Persecution in Bad Arolsen'), een internationaal archief- en documentatiecentrum over vervolgingsslachtoffers van Nazi-Duitsland. Het bevat ook gegevens over Nederlanders, waaronder SS-soldaten, die na de Tweede Wereldoorlog gerepatrieerd werden.
• Verdacht van Collaboratie, particuliere website met overzichten; gegevens veelal gebaseerd op archiefstukken uit het Stadsarchief Amsterdam.

Literatuurselectie

• Sjoerd Faber en Gretha Donker, Bijzonder Gewoon: Het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (1944-2010) en de “lichte gevallen” (Den Haag/Zwolle 2010).
• Jan Kompagnie (redactie), De Oorlogsgids: met antwoorden op de 25 meest gestelde vragen over de oorlogsarchieven van het Nationaal Archief (Meppel 2005).
• Jan Kompagnie en Ad van Liempt (redactie), Jodenjacht (Amsterdam 2011).
• Ad van Liempt (redactie), De jacht op het verzet (Amsterdam 2013).