Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR)

Het CABR is het grootste en meest geraadpleegde oorlogsarchief van Nederland. Het archief is ontstaan door het samenvoegen van de archieven van instellingen die verdachten van collaboratie onderzochten. Vaak deden meerdere instellingen onderzoek naar dezelfde persoon. Elke instelling hield een eigen administratie bij in de vorm van een kaartsysteem (cartotheek) om verdachten aan dossiers te koppelen en zo dossiers terug te kunnen vinden. Deze kaartsystemen vormen de basis van de index (namenregister) waar u op de website Oorlog voor de Rechter in zoekt. De gegevens op de kaarten (spelling van namen en geboortedata) kloppen niet altijd. Houdt hier rekening mee bij het zoeken. 

Sommige instellingen binnen de bijzondere rechtspleging registreerden ook slachtoffers en getuigen die betrokken waren bij een strafzaak van een of meer verdachten. Deze personen zijn zo per abuis ook in de index van het CABR beland, maar deze personen hebben vaak geen dossier.

Daarnaast zijn ook sommige Duits-Joodse personen die terugkeerden uit de onderduik en de concentratiekampen onderzocht binnen de bijzondere rechtspleging. Zij kunnen in de index voorkomen. Zij werden onderzocht, omdat zij voor de oorlog de Duitse nationaliteit hadden. Soms hebben zij een CABR-dossier. Zij moesten namelijk – volgens justitie - ‘ontvijand’ worden.

Zoeken naar personen in de index op de website Oorlog voor de Rechter

U kunt zoeken op de volgende zoektermen: 

• voornaam of voornamen;
• achternaam; 
• volledige naam (voornamen en achternaam, bijvoorbeeld Anton Adriaan Mussert);
• geboortedatum (gebruik hiervoor dag-maand-jaar, bijvoorbeeld 11-05-1894. U kunt niet zoeken op de uitgeschreven naam van de maand); 
• geboorteplaats; 
• woonplaats.

Tips

• De verschillende zoektermen zijn ook te combineren, zoals achternaam en geboortedatum (Janssen 27-10-1901), of voornaam, woon- of geboorteplaats en geboortejaar (Johannes Arnhem 1881).
• Met de voornaam of voornamen worden de officiële voornamen bedoeld (ook wel doopnamen). Roepnamen staan meestal niet vermeld, tenzij de roepnaam ook de officiële voornaam is.
• Getrouwde vrouwen kunnen voorkomen onder hun eigen achternaam, de achternaam van hun echtgenoot, of onder de gecombineerde naam (de naam van de echtgenoot en de eigen naam). Probeer wanneer u een getrouwde vrouw zoekt de verschillende varianten.
• Persoonsnamen van dezelfde persoon kunnen in het kaartsysteem in verschillende spellingsvarianten voorkomen. Probeer ook andere spellingsvarianten.
• In geboortedata kunnen fouten zitten (bijvoorbeeld omgedraaide dag en maand). Houdt hier rekening mee bij het zoeken. Zoek bijvoorbeeld alleen op geboortejaar en achternaam.
• De woonplaats van een persoon klopt niet altijd. Soms had een persoon meerdere adressen, of was de persoon verhuisd. Bovendien is de woonplaats gespeld zoals in het kaartsysteem. Dit komt niet altijd overheen met de huidige spelling.
• De personen in de index op de website Oorlog voor de Rechter zijn automatisch gekoppeld aan de inventarisnummers. Hierbij kunnen fouten zijn gemaakt. Het is mogelijk dat een inventarisnummer is gekoppeld aan de verkeerde persoon. Blijkt tijdens uw bezoek aan het Nationaal Archief dat een inventarisnummer geen dossier bevat over de persoon die u zoekt? Ga dan naar de informatiebalie en vraag om hulp.

Als u een persoon niet vindt op de website Oorlog voor de Rechter kan dat verschillende oorzaken hebben: 

• De persoon is niet onderzocht en heeft geen dossier in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR);
• Het dossier over de persoon zit niet in het CABR, maar bevindt zich in een ander archief. 
• Het dossier over de persoon is niet bewaard gebleven;
• De persoon is uit privacyoverwegingen niet vindbaar in de index op de website Oorlog voor de Rechter.

Personen die niet vindbaar zijn in de index

Uit privacyoverwegingen zitten de volgende personen niet in de index:

• Personen die zijn geboren ná 1915 en overleden zijn in het buitenland. Van alle personen in de index is gekeken of ze voorkomen in het Nationaal Register van Overledenen (NRO). In dit register staan alle personen die in Nederland zijn overleden sinds 1939. Als een persoon overleed in het buitenland, dan staat deze persoon niet in het NRO. Deze persoon is dan niet opgenomen in de index. 
• Personen geboren ná 1915 die (mogelijk) nog in leven zijn. De namen van nog levende personen zijn niet in de index opgenomen.
• Personen van wie de geboortedatum onbekend is. Als de persoonskaart die is gebruikt voor het maken van de index geen geboortedatum bevat, dan is de persoon niet opgenomen in de index.

Als een persoon vanwege privacywetgeving niet in de index staat, kan de persoon toch voorkomen in het CABR. Vul het CABR-contactformulier in om hier achter te komen. Kies de optie 'Ik zoek een persoon'.

CABR-contactformulier 

Wij zoeken dan voor u uit of de persoon een dossier in het CABR heeft en zo ja, in welk inventarisnummer.

Een CABR-dossier kan bestaan uit verschillende juridische documenten, bewijsstukken en persoonlijke documenten. 

Vaak vindt u vooraan in een dossier het oordeel of de uitspraak (sententie). Dat kan een (on)voorwaardelijke buitenvervolgingstelling zijn (de verdachte hoefde dan geen gevangenisstraf (meer)  uit te zitten), of één of meer vonnissen (uitspraken) met de strafmaat. Meerdere vonnissen treft u aan wanneer een persoon in beroep (cassatie) is gegaan. 

Daarnaast zitten er vaak andere juridische documenten in het dossier, zoals dagvaardingen, processen-verbaal van de rechtszittingen en verhoren van de verdachte en van getuigen. 

Naast processtukken kunnen er ook persoonlijke stukken uit de bezettingstijd in het dossier zitten, zoals foto's, brieven, dagboekaantekeningen, agenda's, lidmaatschapsbewijzen van NSB-organisaties, etc. Deze stukken zijn destijds in beslag genomen als bewijsmateriaal. Ook bevatten veel dossiers brieven met verklaringen van familieleden, vrienden en buren om een verdachte vrij te krijgen.

Om het CABR voor iedereen beter toegankelijk te maken is enkele jaren geleden het project Oorlog voor de Rechter gestart. Het doel van dit project is het hele CABR te digitaliseren, doorzoekbaar te maken, van uitleg te voorzien en online te plaatsen. Dit gebeurt zo zorgvuldig mogelijk, waarbij rekening wordt gehouden met privacywetgeving. Het gedigitaliseerde archief zal uiteindelijk meer dan dertig miljoen scans bevatten. Het digitaliseren van het CABR duurt tot in 2027. 

Het Nationaal Archief werkt voor het project Oorlog voor de Rechter samen met WO2Net (voorheen Netwerk Oorlogsbronnen), het NIOD (Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies) en het Huygens Instituut.

Nieuwe zoekmogelijkheden

Het digitaliseren en doorzoekbaar maken van het CABR biedt nieuwe onderzoeksmogelijkheden. Het CABR is namelijk, naast een verdachtenarchief, ook een slachtofferarchief. Veel CABR-dossiers bevatten niet alleen informatie over verdachten, maar ook over (Joodse) slachtoffers en verzetsstrijders. Deze informatie is nu moeilijk te vinden, omdat CABR-dossiers alleen op naam van de verdachten staan. Door het CABR te digitaliseren en online doorzoekbaar te maken, zou er in het archief ook gezocht kunnen worden naar gebeurtenissen en naar oorlogsgetroffenen, zoals verzetsdeelnemers en Joodse slachtoffers.

Uitstel online zetten CABR-dossiers

Naar aanleiding van een waarschuwing van  de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) is in december 2024 besloten om het online zetten van de dossiers voorlopig uit te stellen. U kunt wel zelf onderzoek doen in het archief en zelf dossiers komen bekijken in de studiezaal van het Nationaal Archief. Een reservering is hiervoor noodzakelijk. U mag geen foto's en scans maken van de documenten uit het CABR.

Het CABR bevat veel informatie over personen die zijn onderzocht op collaboratie. Deze personen kunnen ook dossiers hebben in andere archieven. Denk bijvoorbeeld aan archieven die gaan over strafvermindering, over de terugkeer van veroordeelden in de samenleving (reclassering) en over onafhankelijke onderzoeken naar ambtenaren, kunstenaars en journalisten (zuiveringsarchieven). Een aantal van deze archieven is sinds januari 2025 openbaar. U kunt hier zelf onderzoek in doen. Andere archieven zijn nog niet openbaar. Om documenten hieruit te kunnen bekijken moet u een aanvraag indienen.

Klik op onderstaande knop om er stapsgewijs achter te komen welke andere archieven voor u van belang kunnen zijn.

Wegwijzer naar onze oorlogsarchieven

Buiten het Nationaal Archief zijn er veel andere zoekmogelijkheden. Bekijk onder meer: 

• De website Oorlogsbronnen.nl. Hier zijn collecties van meer dan 250 archiefinstellingen, musea, herinneringscentra en bibliotheken gekoppeld en doorzoekbaar.
• De webpagina van het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies. Deze pagina geeft een overzicht van mogelijke bronnen bij het NIOD en daarbuiten. 
• Regionale Historische Centra (RHC's) en andere lokale archieven, zoals stadsarchieven. Zij hebben vaak ook collecties die over de oorlog gaan. Bekijk de pagina Archieven in Nederland voor een overzicht van de RHC’s.

Nog tijdens de oorlog dacht de Nederlandse regering in Londen al na over wat er moest gebeuren met de Nederlanders die met de bezetter hadden samengewerkt (gecollaboreerd). De angst bestond dat de bevrijding zou uitlopen op een bijltjesdag, waarbij het Nederlandse volk de berechting van collaborateurs in eigen hand zou nemen. Daarom werd er vooraf al nagedacht over hoe collaborateurs voor de rechtbank gebracht konden worden.

In Londen werd een speciaal rechtssysteem bedacht dat geschikt zou zijn om zowel burgers als militairen te berechten: de bijzondere rechtspleging. Dit rechtssysteem bestond uit speciale politieke opsporingsdiensten, procureurs-fiscaal bij het openbaar ministerie, Tribunalen, Bijzondere Gerechtshoven en een Bijzondere Raad van Cassatie.

In totaal kwamen circa 425.000 mensen in aanraking met de bijzondere rechtspleging. Een aantal van hen is na de oorlog gearresteerd en gevangen gezet (geïnterneerd). Lang niet iedereen kwam voor een rechter, werd veroordeeld of werd terecht beschuldigd. Als er voldoende bewijs was, werd iemand berecht door een Tribunaal of een Bijzonder Gerechtshof. Sommige personen zaten zo lang in voorarrest dat zij door de procureur-fiscaal (een speciale aanklager) voorwaardelijk buiten vervolging werden gesteld. Dat betekende dat de ernst van hun daden even zwaar werd beschouwd als de doorgebrachte tijd in voorarrest.

Het Centraal Archief Bijzondere rechtspleging (CABR) bevat de dossiers van dit speciale rechtssysteem. In het CABR zijn zowel de dossiers van de lokale opsporingsdiensten als de dossiers van het openbaar ministerie, de Tribunalen, de Bijzondere Gerechtshoven en de Bijzondere Raad van Cassatie terug te vinden. De dossiers zijn geordend op naam van de verdachte. Het CABR is met 3,8 strekkende kilometer het grootste en meest geraadpleegde oorlogsarchief van Nederland.

De volgende (vrijwilligers)organisaties zijn betrokken bij de nazorg en opvang van naoorlogse generaties:

• Stichting Werkgroep Herkenning geeft advies en informatie aan kinderen, kleinkinderen en familieleden van (vermeende) collaborateurs en (klein-)kinderen van Duitse militairen.
• Joods Maatschappelijk Werk (JMW) biedt advies en hulp aan iedereen die een Joodse achtergrond heeft. Met ‘Joodse achtergrond’ bedoelt Joods Maatschappelijk Werk iedereen die een Joodse vader, moeder of grootouder heeft en hun eventuele niet-Joodse partner. 
• Het Contactpunt Naoorlogse Generaties van ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum kan u helpen met het vinden van de juiste hulp. Bijvoorbeeld financiële regelingen, therapeutenlijsten, lotgenotencontact of meer gespecialiseerde zorg.

Heeft u vooral behoefte aan een luisterend oor, of wilt u even uw verhaal kwijt? Dan kunt u 24/7 terecht bij de Luisterlijn. Getrainde vrijwilligers voeren een gesprek met u van mens tot mens. De vrijwilligers zijn geen hulpverleners of deskundigen, maar betrokken mensen die een luisterend oor willen bieden. De Luisterlijn biedt volledig anonieme ondersteuning.

Websites

• Oorlog voor de Rechter: projectwebsite Oorlog voor de Rechter. Dit project geeft als doel het hele CABR online beschikbaar te stellen en van uitleg te voorzien.
• Oorlogsbronnen
• Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD): het NIOD beheert veel oorlogsarchieven, waaronder over kamppersoneel, dagboeken van collaborateurs en enkele zuiveringsarchieven.
• Bundesarchiv: Nationaal Archief van Duitsland. U kunt hier ook informatie opvragen over personen, zoals SS-soldaten.
• Arolsen Archives (voorheen International Center on Nazi Persecution in Bad Arolsen'): Arolsen Archives is een internationaal archief- en documentatiecentrum over vervolgingsslachtoffers van Nazi-Duitsland. Het archief bewaart ook informatie over Nederlanders, waaronder SS-soldaten, die na de Tweede Wereldoorlog gerepatrieerd werden.
• Verdacht van Collaboratie, particuliere website. De gegevens zijn veelal gebaseerd op archiefstukken uit het Stadsarchief Amsterdam.

Literatuurselectie

• A.D. Belinfante, In plaats van bijltjesdag. De geschiedenis van de bijzondere rechtspleging na de Tweede Wereldoorlog (1978)
• Sjoerd Faber en Gretha Donker, Bijzonder Gewoon: Het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (1944-2010) en de “lichte gevallen” (Den Haag/Zwolle 2010).
• Jan Kompagnie (redactie), De Oorlogsgids: met antwoorden op de 25 meest gestelde vragen over de oorlogsarchieven van het Nationaal Archief (Meppel 2005).
• Jan Kompagnie en Ad van Liempt (redactie), Jodenjacht (Amsterdam 2011).
• Ad van Liempt (redactie), De jacht op het verzet (Amsterdam 2013). 
• W.E. Meiboom, Bijzonder bestraft: context, analyse en waardering van de bijzondere rechtspraak door de Kamer Groningen en van cassaties in Groningse zaken (2016)
• Peter Romijn. Snel, Streng en Rechtvaardig. De afrekening met de 'foute' Nederlanders 1945-1955 (2002).