Na de Tweede Wereldoorlog werden circa 425.000 Nederlanders verdacht van samenwerking met de Duitse bezetter (collaboratie), zoals NSB-lidmaatschap, verraad, of het in dienst gaan bij het Duitse leger. Zij werden strafrechtelijk onderzocht binnen de bijzondere rechtspleging. Lang niet alle verdachten werden veroordeeld of bleken schuldig. Van de meeste onderzochte personen is in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) (archiefnummer 2.09.09) een persoonsdossier bewaard gebleven.
Het CABR is nu nog beperkt openbaar, maar in januari 2025 wordt het hele archief openbaar. Vanaf dat moment kunt u zelf onderzoek doen in het archief. Tot voor kort was het mogelijk om een inzageverzoek in te dienen om dossiers uit het CABR te kunnen bekijken. Vanwege de voorbereidingen op het openbaar worden van het CABR is dit niet langer mogelijk.
Om het CABR voor iedereen toegankelijk te maken is het project Oorlog voor de Rechter gestart. Binnen dit project wordt het hele archief gedigitaliseerd, van uitleg voorzien en (in fases) online geplaatst. In januari 2025 komen de eerste dossiers online. Pas in 2027 staat alles online. De dossiers zullen te bekijken zijn op de website van het Nationaal Archief én op de website van Oorlog voor de Rechter.
In de CABR-dossiers staat ook veel informatie over (Joodse) slachtoffers, verzetsstrijders en over gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog. Het CABR is daarom naast een verdachtenarchief ook te beschouwen als een slachtofferarchief. De CABR-dossiers worden volledig doorzoekbaar gemaakt. Hierdoor is het vanaf januari 2025 ook mogelijk om in de dossiers te zoeken naar deze personen en gebeurtenissen.
Vanaf 2 januari 2025 kunt u zelf onderzoek doen in het CABR. U kunt dan via een namenregister (index) op de website van het Nationaal Archief en de website van Oorlog voor de Rechter zoeken naar verdachten. In de index vindt u:
verdachten die geboren zijn vóór 1925;
verdachten die geboren zijn ná 1925, én van wie bekend is dat ze zijn overleden.
Van een deel van deze verdachten kunt u in januari 2025 online de CABR-dossiers bekijken.
Welke dossiers komen er vanaf januari 2025 online?
De meeste dossiers uit het CABR worden gedigitaliseerd en online geplaatst. Dit gebeurt in fases. Het CABR is een groot archief en het digitaliseren van alle dossiers duurt nog tot in 2027.
Op 2 januari 2025 komen de eerste dossiers online. Het gaat om dossiers van verdachten die voor een rechtbank of tribunaal moesten verschijnen. Ook de dossiers van personen die in beroep gingen tegen een uitspraak (cassatie) komen online.
Tussen juni 2025 en eind 2027 komen de dossiers online van personen die niet voor een rechtbank of tribunaal moesten verschijnen, maar wel strafmaatregelen kregen opgelegd, zoals het verliezen van het stemrecht. Tegelijkertijd komen de dossiers online van personen die niet zijn bestraft én van personen naar wie het onderzoek is stopgezet, omdat ze bijvoorbeeld onschuldig bleken.
Wat komt er niet online?
Dossiers van personen die (mogelijk) nog in leven zijn komen niet online.
Daarnaast is het mogelijk een verzoek in te dienen om documenten niet online te laten zetten, omdat er bijvoorbeeld informatie in staat over nog levende personen, of omdat er auteursrecht op zit. Hiervoor kunt u een verzoek indienen via het CABR-contactformulier:
Inzien van dossiers die niet online staan
Dossiers die niet online staan kunt u in de studiezaal van het Nationaal Archief komen bekijken. U kunt deze dossiers vanaf januari reserveren via de website van het Nationaal Archief.
Bekijk de pagina Veelgestelde vragen over het CABR of neem contact op met een projectmedewerker van Oorlog voor de Rechter. Dat kan op de volgende manieren:
- per telefoon (0800-0064) van dinsdag tot en met vrijdag tussen 13.00 en17.00 uur;
- via de CABR-chat van dinsdag tot en met vrijdag tussen 13.00 en16.30 uur;
- het CABR-contactformulier:
Op 1 januari 2025 vervalt de beperkte openbaarheid van het CABR en wordt daardoor toegankelijk voor iedereen. U kunt vanaf dat moment zelf onderzoek doen in dit archief.
Om het CABR voor iedereen beter toegankelijk te maken is enkele jaren geleden het project Oorlog voor de Rechter gestart. Binnen dit project wordt het hele CABR gedigitaliseerd en doorzoekbaar gemaakt, van uitleg voorzien en online geplaatst. Dit gebeurt zo zorgvuldig mogelijk, waarbij rekening wordt gehouden met privacywetgeving. Het gedigitaliseerde archief zal uiteindelijk meer dan dertig miljoen scans bevatten. Het digitaliseren van het CABR duurt tot in 2027.
Doordat het gedigitaliseerde CABR volledig doorzoekbaar gemaakt wordt, biedt dit nieuwe onderzoeksmogelijkheden. Hierdoor kan er in het archief ook gezocht worden op gebeurtenissen en op oorlogsgetroffenen, zoals verzetslieden en Joodse slachtoffers.
De dossiers uit het CABR zullen tegelijkertijd te bekijken zijn op de website van het Nationaal Archief én op de website van Oorlog voor de Rechter.
Het Nationaal Archief werkt voor het project Oorlog voor de Rechter samen met WO2Net (voorheen Netwerk Oorlogsbronnen), het NIOD (Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies) en het Huygens Instituut.
Een dossier kan bestaan uit verschillende juridische documenten, bewijsstukken en persoonlijke documenten.
Vaak treft u als eerste het oordeel of een uitspraak (sententie) aan. Dat kan een (on)voorwaardelijke buitenvervolgingstelling zijn, wat inhield dat de persoon geen gevangenisstraf (meer) hoefde uit te zitten, of één of meer vonnissen (uitspraken) met de strafmaat. Meerdere vonnissen treft u aan wanneer een persoon in beroep (cassatie) ging.
Daarnaast zitten er vaak veel andere juridische documenten in het dossier, zoals dagvaardingen, processen-verbaal van de rechtszittingen en de verhoren van de verdachte en van de getuigen.
Naast processtukken kunnen er ook persoonlijke stukken uit de bezettingstijd in het dossier zitten, zoals foto's, brieven, dagboekaantekeningen, agenda's, lidmaatschapsbewijzen van NSB-organisaties, etc. Deze stukken zijn destijds in beslag genomen als bewijsmateriaal. Ook bevatten veel dossiers brieven met verklaringen van familieleden, vrienden en buren om een verdachte vrij te krijgen.
| Afkorting | Naam instantie | Omschrijving |
|---|---|---|
| BG | Bijzonder Gerechtshof | Instelling belast met de strafrechtelijk berechting. |
| BRC | Bijzondere Raad van Cassatie | Instelling die zaken in beroep nam, waarna de zaak opnieuw werd beoordeeld. |
| DGP | Directoraat Generaal Politie | Bestuurlijke instelling van de politie. In het archief van deze instelling zitten stukken zoals, sollicitaties, arbeidsovereenkomsten, benoemingen, overplaatsingen, ontslagen, detachering en huwelijkstoestemmingen. |
| GP | Gemeente Politie | Lokale opsporingsdienst in gemeenten met 25.000 of meer inwoners. |
| NAD | Nederlandse Arbeidsdienst | Instelling die de Arbeidseinsatz in Duitsland organiseerde. Tot 1942 gebeurde dit vrijwillig, daarna werd er een dienstplicht ingevoerd voor mannen tussen de 18 en 23 jaar. |
| NSB | Nationaal Socialistische Beweging | Nederlandse nationaalsocialistische politieke partij die zijn partijprogramma deels ontleende aan de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP), de partij van Hitler. De partij heeft bestaan van 1931 tot 1945. Vanaf 1941 werd onderscheid gemaakt tussen sympathiserende leden (deze hoefden niet deel te nemen aan de werkzaamheden van de partij) en werkende leden. |
| NSKK | Nationalsozialistischer Kraftfahrer Korps | Duitse organisatie die vanaf 1940 werd ingezet voor het ondersteunen van de oorlogsvoering door middel van transportcolonnes, het verzorgen van opleidingen tot chauffeur en het inrichten van reparatiewerkzaamheden voor motorvoertuigen. |
| NVD | Nederlandse Volksdienst | Organisatie opgericht tijdens de bezetting met als doel al het maatschappelijk werk te nazificeren en onder te brengen in één organisatie. |
| OT | Organisation Todt | Duitse bouwmaatschappij die onder andere betrokken was bij de bouw van de Atlantikwall. Bestond uit zowel vrijwilligers als dwangarbeiders. |
| PF / OF | Procureur-Fiscaal | Openbaar aanklager. De PF kon bepaalde straffen en maatregelen opleggen aan verdachten. De PF kon ook beslissen om een persoon (on)voorwaardelijk buitenvervolging te stellen. |
| POD | Politieke Opsporingsdienst | Lokale opsporingsdienst belast met de opsporing van politiek delinquenten tot 1 maart 1946. |
| PRA | Politieke Recherche Afdeling | Lokale opsporingsdienst belast met de opsporing van politiek delinquenten vanaf 1 maart 1946. |
| RP | Rijkspolitie | Lokale opsporingsdienst in gemeenten zonder Gemeente Politie. |
| SS | Schutz Staffel | Paramilitaire organisatie binnen de Duitse nationaalsocialistische partij. Oorspronkelijk de lijfwacht van Adolf Hitler. De Waffen-SS was de militaire afdeling van de SS en onderdeel van het Duitse leger. |
| STPD | Stichting Toezicht Politieke Delinquenten | Belast met reclasseringsactiviteiten ten behoeve van vrijgelaten politieke delinquenten en met controle op de naleving van de voorwaarden opgelegd bij voorwaardelijke buitenvervolgstellingen, voorwaardelijke veroordelingen en voorwaardelijke invrijheidstellingen. |
| TRIB | Tribunaal | Instelling belast met de tuchtrechtelijke berechting. |
| WA | Weerafdeling der NSB | Opgericht door Mussert in 1932 als semi-militaire organisatie om de orde en tucht van de jongere NSB-leden te bevorderen. De WA werd vooral ingezet om NSB-leden te beschermen. |
| WHN | Stichting Winterhulp Nederland | Een nationaalsocialistische organisatie die zich bezig hield met maatschappelijke hulpverlening aan behoeftige Nederlanders. |
Tijdens de oorlog dacht de Nederlandse regering in Londen al na over wat er moest gebeuren met de Nederlanders die met de bezetter hadden samengewerkt (gecollaboreerd). De angst bestond dat de bevrijding zou uitlopen op een bijltjesdag, waarbij het Nederlandse volk de berechting van collaborateurs in eigen hand zou nemen. Daarom werd er nagedacht over hoe deze collaborateurs voor de rechtbank gebracht konden worden.
In Londen werd een speciaal rechtssysteem bedacht dat geschikt zou zijn om zowel burgers als militairen te berechten: de bijzondere rechtspleging. Dit rechtssysteem bestond uit speciale politieke opsporingsdiensten, procureurs-fiscaal bij het openbaar ministerie, tribunalen, bijzondere gerechtshoven en een bijzondere raad van cassatie.
In totaal kwamen circa 425.000 mensen in aanraking met de bijzondere rechtspleging. Een aantal van hen is na de oorlog gearresteerd en gevangen gezet (geïnterneerd). Lang niet alle onderzochte personen zijn schuldig bevonden. Als er voldoende bewijs was, werd iemand berecht door een tribunaal of een bijzonder gerechtshof. Sommige personen zaten zo lang in voorarrest dat zij door de procureur-fiscaal (een speciale aanklager) voorwaardelijk buiten vervolging werden gesteld. Dat betekende dat de ernst van hun daden even zwaar werd gezien als de doorgebrachte tijd in voorarrest.
Het Centraal Archief Bijzondere rechtspleging (CABR) bevat de dossiers uit dit rechtssysteem. Hierin zijn zowel de dossiers van de lokale opsporingsdiensten als de dossiers van het openbaar ministerie, de tribunalen, de bijzondere gerechtshoven en de bijzondere raad van cassatie terug te vinden. De dossiers zijn geordend op naam van de verdachte. Het CABR is met 3,8 strekkende kilometer het grootste en meest geraadpleegde oorlogsarchief van Nederland.
Er zijn meer archieven die waardevolle informatie en persoonsdossiers kunnen bevatten over verdachten van collaboratie. Sommige archieven zijn volledig openbaar. U kunt hier zelf onderzoek in doen. Andere archieven zijn niet openbaar (B-beperkt) of gedeeltelijk openbaar.
| Archiefnaam | Archiefnummer | Omschrijving |
|---|---|---|
| Nederlands Beheersinstituut (NBI), 1945-1967 | 2.09.16 | NBI was onder meer belast met het beheer van vermogens van personen die door de Bijzondere Rechtspleging werden onderzocht. Zie ook de zoekhulp over het NBI. |
| Raad voor het Rechtsherstel, 1945-1967 | 2.09.48.02 | Deze instelling behandelde bezwaren van politieke delinquenten (personen veroordeeld voor collaboratie) tegen beslissingen van het NBI. |
| Commissies tot Opsporing van Oorlogsmisdadigers (COOM), 1944-1949 | 2.09.61 | Dit archief heeft vooral betrekking op niet-Nederlandse oorlogsmisdadigers, zoals Duitsers en Japanners. Zie ook de zoekhulp over COOM. |
| Ministerie van Binnenlandse Zaken: Directie Binnenlands Bestuur: Bestuurszaken en Kabinetszaken, 1950-1996 | 2.04.87 | Dit archief bevat onder meer dossiers over de benoeming, herplaatsing en het ontslag van burgemeesters na de oorlog (3.7.3. Burgemeesters). De persoonsdossiers van de burgemeesters zijn op naam te doorzoeken. Een klein deel is A-beperkt. U kunt deze dossiers via de informatiebalie in de studiezaal aanvragen. |
| Bureau Zuivering Kunstenaars en van de Ereraden voor de Kunst, 1945-1952 | 2.14.46 | Bevat persoonsdossiers van kunstenaars die na de Tweede Wereldoorlog zijn onderzocht op hun gedrag tijdens de oorlog. De dossiers zijn geordend op achternaam. |
| Commissie voor de Zuivering van het Radio-omroeppersoneel, 1945-1957 | 2.04.72 | Bevat onder meer persoonsdossiers van radio- en omroeppersoneel dat na de Tweede Wereldoorlog is onderzocht op hun gedrag. Het merendeel van de dossiers is openbaar. Alleen de dossiers van personen die korter dan 100 jaar geleden werden geboren zijn nog B-beperkt (en geanonimiseerd). Om die dossiers te kunnen bekijken moet u een aanvraag indienen. |
| Ministerie van Defensie: Collectie betreffende zuiveringen, 1945-1959 | 2.13.99 | Bevat onder meer persoonsdossiers van militairen en mariniers die na de Tweede Wereldoorlog zijn onderzocht op hun gedrag tijdens de oorlog. Sommige delen zijn openbaar en op naam te doorzoeken, zoals de dossiers van de commissie Van Asbeck, die onderzoek deed naar marine-officieren (inventarisnummers 570-574). |
Deels openbare en deels B-beperkte archieven
| Archiefnaam | Archiefnummer | Openbaarheid | Omschrijving |
|---|---|---|---|
| Stichting Toezicht Politieke Delinquenten (STPD), 1945-1951 | 2.09.42.01 | B-beperkt (alleen persoonsdossiers), tot 01-01-2025 | De STPD begeleidde de terugkeer (reclassering) van vrijgelaten politieke delinquenten in de samenleving. Ook controleerde de stichting de naleving van de voorwaarden die waren opgelegd bij een voorwaardelijke buitenvervolgingstelling, een voorwaardelijke veroordelingen, of een voorwaardelijke invrijheidstellingen. |
| Ministerie van Binnenlandse Zaken: Zuivering Ambtenaren en Nederlandse Orden, 1945-1959 | 2.04.67 | B-beperkt (alleen persoonsdossiers), tot 01-01-2025 | Dit archief bevat naast beleidsstukken over de organisatie van de zuivering ook duizenden dossiers betreffende individuele ambtenaren. |
| Ministerie van Justitie: Bureau Juridische Zaken (Zuivering Politie), 1944-1965 | 2.09.54 | B-beperkt, tot 01-01-2025 | Bevat onder meer persoonsdossiers van politiepersoneel dat na de Tweede Wereld werd onderzocht in het kader van de 'zuiverheidsonderzoeken' door het Bureau Juridische Zaken / Zuivering Afdeling Politie. |
| Ministerie van Binnenlandse Zaken: Afdeling Binnenlands Bestuur, 1879-1950 | 2.04.57 | B-beperkt, tot 01-01-2025 | Bevat onder meer persoonsdossiers van burgemeesters met gegevens over hun benoeming, herbenoeming en ontslag. Hierin (met name in de inventarisnummers 2015-2056) kunnen stukken zitten over 'zuiverheidsonderzoeken' van na de Tweede Wereldoorlog. |
| Archief inzake Voorwaardelijke Invrijheidstellingen van het Ministerie van Justitie, 1950-1978 | 2.09.115 | Dossiers van personen geboren vóór 01-01-1924 zijn volledig openbaar. Dossiers van personen geboren ná 01-01-1924 zijn geanonimiseerd en B-beperkt. | Archief met dossiers van gedetineerden die een verzoek deden tot Voorwaardelijke Invrijheidstelling. |
| Ministerie van Justitie, Gratiebeleid en uitvoering, 1947-1988 | 2.09.116 | Deels openbaar, deels B-beperkt | Archief bevat zowel beleidsstukken als stukken die betrekking hebben op individuele beslissingen over gratieverzoeken. |
| Archieven betreffende het beleid inzake gratie op doodstraffen van het Ministerie van Justitie, 1945-1977 | 2.09.71 | Grotendeels openbaar, deels B-beperkt | Archief met beleidsstukken en individuele gratiedossiers van al dan niet verleende gratie op de doodstraf. De gratiedossiers (inventarisnummers 37-177) zijn bijna allemaal openbaar en kunt u zelf aanvragen. |
| Naturalisatie en Nationaliteitsaangelegenheden, 1947-1989 | 2.09.128 | Deels openbaar, deels B-beperkt | Archief met onder meer dossiers van personen die door hun gedrag tijdens de oorlog hun Nederlanderschap verloren (inventarisnummers 9281-9671). Deze dossiers zijn B-beperkt. Zie ook de zoekhulp Naturalisaties 16e eeuw-1950. |
| Bureau voor Nationale Veiligheid (BNV), 1945-1946 | 2.04.80 | B-beperkt, tot 01-01-2025. | Het BNV hield zich onder meer bezig met het opsporen, arresteren en verhoren van personen die behoorden tot Duitse organisaties zoals Abwehr, Gestapo en Sicherheitsdienst. |
| Bureau Bijzondere Jeugdzorg van het ministerie van Justitie, 1945-1949 | 2.09.42.02 | B-beperkt (vooral persoonsdossiers), tot 01-02-2045 | Dit (onvolledige) archief bevat onder meer registratiekaarten van kinderen die onder toezicht waren geplaatst. |
| Provinciale Inspectie en Tehuizen voor de Bijzondere Jeugdzorg in Zuid-Holland, 1946-1949 | 3.05.26 | B-beperkt (alleen persoonsdossiers), tot 01-02-2045 | Dit archief van Bijzondere Jeugdzorg voor Zuid-Holland bevat onder meer registratiekaarten en persoonsdossiers van pleegkinderen in tehuizen en pleeggezinnen. |
De Stichting Werkgroep Herkenning (SWH) geeft advies en informatie aan kinderen, kleinkinderen en familieleden van (vermeend) collaborateurs en (klein-)kinderen van Duitse militairen. Er is een telefoonlijn waar u over deze problematiek kunt praten (0031 (0)85-0004185. U kunt ook een email sturen naar secretariaat@werkgroepherkenning.nl.
Websites
- Oorlog voor de Rechter: projectwebsite die als doel heeft het hele CABR online beschikbaar te stellen en van uitleg te voorzien.
- Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD), beheert veel oorlogsarchieven, waaronder over kamppersoneel, dagboeken van collaborateurs en enkele zuiveringsarchieven.
- Bundesarchiv: Nationaal Archief van Duitsland. U kunt ook aanvragen doen naar personen, zoals SS-soldaten.
- Arolsen Archives (voorheen International Center on Nazi Persecution in Bad Arolsen'), een internationaal archief- en documentatiecentrum over vervolgingsslachtoffers van Nazi-Duitsland. Het bevat ook gegevens over Nederlanders, waaronder SS-soldaten, die na de Tweede Wereldoorlog gerepatrieerd werden.
- Verdacht van Collaboratie, particuliere website met overzichten; gegevens veelal gebaseerd op archiefstukken uit het Stadsarchief Amsterdam.
Literatuurselectie
- Sjoerd Faber en Gretha Donker, Bijzonder Gewoon: Het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (1944-2010) en de “lichte gevallen” (Den Haag/Zwolle 2010).
- Jan Kompagnie (redactie), De Oorlogsgids: met antwoorden op de 25 meest gestelde vragen over de oorlogsarchieven van het Nationaal Archief (Meppel 2005).
- Jan Kompagnie en Ad van Liempt (redactie), Jodenjacht (Amsterdam 2011).
- Ad van Liempt (redactie), De jacht op het verzet (Amsterdam 2013).
