Tijdens de Tweede Wereldoorlog roofde de Duitse bezetter op verschillende manieren Joods bezit. Naast (gedwongen) verkoop van vastgoed en kunstobjecten werden Joden gedwongen hun geld en waardevolle spullen onder te brengen bij een roofbank. Ook werden de huizen van Joden die waren gedeporteerd leeggehaald.
Bijna alles werd geadministreerd. Het Nationaal Archief bewaart een deel van die administraties. Na de Tweede Wereldoorlog is door de Nederlandse overheid geprobeerd om geroofd bezit terug te halen. Daarnaast konden nazaten van de Joodse slachtoffers op een zeker moment schadevergoedingen aanvragen. Ook hierover bewaart het Nationaal Archief archieven.
Zoekt u informatie over Joodse slachtoffers van de Holocaust (Sjoa), bekijk dan de zoekhulp Slachtoffers Jodenvervolging, 1938-1945.
Het Nationaal Archief bewaart het archief van de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK), 1945-1951 (2.08.42). Deze stichting werd op 11 juni 1945 opgericht en hield zich bezig met het terughalen van uit Nederland geroofde kunst en kunstnijverheid.
Om een object terug te kunnen krijgen moesten de oorspronkelijke eigenaren of erfgenamen een bewijs leveren dat ze de eigenaar van het object waren (geweest). Als er geen eigenaren meer waren of als de stichting de claim niet overtuigend vond, verviel het object aan de staat en werd het onderdeel van het openbaar kunstbezit. In een aantal gevallen leidde dit tot langlopende processen, waarvan de rechtszaken rond de Goudstikker-collectie de bekendste zijn.
Het archief van de SNK bevat informatie over de werkwijze van de stichting. Daarnaast zitten er in het archief honderden dossiers over geroofd kunstbezit (beheersdossiers genoemd) op naam van eigenaren en nabestaanden.
De beheersdossiers zijn via de index Stichting Nederlands Kunstbezit: Alfabetische lijst op namen voorkomende in de dossiers te doorzoeken op naam van de (voormalige) eigenaren en kopers, of op plaatsnaam. De persoonsnamen zijn niet ingedeeld op eigenaar of koper, maar alfabetisch geordend. Vul in onderstaande zoekbalk een persoons- of plaatsnaam in om naar een beheersdossier te zoeken.
Hoe kunt u een beheersdossiers inzien?
Nadat u een zoekopdracht heeft gegeven verschijnt er een scherm met zoekresultaten. U kunt klikken op een van de resultaten. Er verschijnt dan een detailscherm met onder bronvermelding de verwijzing naar het inventarisnummer (archiefstuk) waarin de zoekterm voorkomt. Via de knop Reserveer kunt u het archiefstuk reserveren en in de studiezaal van het Nationaal Archief komen bekijken.
Op welke inventarisnummers is de index gebaseerd?
De index is gebaseerd op de volgende inventarisnummers uit het archief van de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK), 1945-1951 (archiefnummer 2.08.42):
| Inventarisnummer | Omschrijving |
|---|---|
| 133-178 | Confiscatie, diefstal en gedwongen verkoop |
| 178-185 | Vrijwillige verkoop door kunsthandel, makelaar en particulieren |
| 227-229 | Duitse en Oostenrijkse kopers |
| 243-244; 714-717 | Kopers |
| 1037-1054;1071 | Eigenaren |
Bureau Herkomst Gezocht
Er wordt nog steeds gezocht naar vermiste kunstwerken uit de Tweede Wereldoorlog. Via de website van Bureau Herkomst Gezocht kunt u zoeken door circa 15.000 aangifteformulieren en het daarbij behorende beeldmateriaal. Deze database is gebaseerd op interne aangifteformulieren uit het SNK-archief (2.08.42). De interne aangifteformulieren zijn door de SNK gemaakt op basis van de informatie op de aangifteformulieren uit de beheersdossiers.
Huizen van Joodse eigenaren (Verkaufsbücher)
Tijdens de Tweede Wereldoorlog (ver)kochten de Duitse bezetters panden van Joodse eigenaren. Deze panden wisselden voor bedragen ver beneden hun waarde van eigenaar. In totaal gaat het om ruim 7000 transacties, die in verkoopboeken (Verkaufsbücher) werden bijgehouden. Deze Verkaufsbücher zijn opgenomen in het archief van het Nederlands Beheersinstituut (NBI) (2.09.16, inventarisnummers 532.1-532.7 en 536.1-536.10). Helaas zijn de Verkaufsbücher niet compleet. Een deel is verloren gegaan. Op basis van de Verkaufsbücher uit het NBI-archief is de externe database Verkaufsbücher gemaakt. Deze is online te doorzoeken op persoonsnaam, of adres, maar ook via een kaart.
Daarnaast is er informatie over geroofd onroerend goed te vinden in het archief Kadaster: registratie van beschikkingen van het Nederlandse Beheersinstituut, 1940-1959 (2.08.101). Dit archief bevat beschikkingen over onteigening en beheer van onroerende goederen in Nederland tijdens de Duitse bezetting en over het naoorlogse rechtsherstel.
Landbouwgrond
In het archief van de Directie van de Landbouw: Afdeling Grond- en Pachtzaken, 1935-1964 (2.11.08.01) zitten onder meer archiefstukken over het beheer van Joodse landbouwgronden, geordend per provincie. Deze archiefstukken zijn te vinden in de inventarisnummers 109-123. Informeer bij het Kenniscentrum Joods Museum in Amsterdam naar de database van onder dwang verkochte Joodse landbouwgronden uit 1941-1942.
Oorlogsschade aan onroerend goed
In het Grootboek Wederopbouw en het Grootboek Rijn- en Binnenvloot van het Ministerie van Financiën, 1940-1960 (2.08.65) zijn dossiers opgenomen met inschrijvingen van oorlogsschade aan onroerende goederen (onteigening, gesloopte en verwoeste panden, en schepen). De dossiers uit dit archief zijn beperkt openbaar (B-beperkt). Dit betekent dat u niet zelf naar de dossiers kunt zoeken. Dat kan alleen als een u aanvraag indient.
Zoekt u een dossier? Stuur dan een mail naar info@nationaalarchief.nl met de volgende gegevens:
- naam van de persoon of instelling waarvan u het dossier wilt bekijken;
- de plaatsnaam waar het onroerend goed zich bevond.
Als de aanvraag betrekking heeft op een persoon, geef dan ook de geboortedatum door van die persoon. Is de persoon geboren ná 1 januari 1924? Stuur dan een bewijs van overlijden mee. Leeft de persoon nog? Stuur dan een ondertekende verklaring (of brief) mee waarin de persoon u toestemming geeft om het dossier op te vragen en in te zien. Voeg dan ook een kopie toe van het identiteitsbewijs van de betreffende persoon en een kopie van uw eigen identiteitsbewijs.
Afgenomen vermogen
Het Nationaal Archief bewaart het archief van de Abteilung Feindvermögen van het Reichskommissariat in den besetzten Niederländischen Gebieten, 1940-1945 (2.08.68) Dit archief bevat dossiers van personen en instellingen die de Duitse bezetter als vijanden zag. Hun vermogens werden door de bezetter beheerd via een Verwalter (beheerder), die in dienst was van de Deutsche Revisions- und Treuhand AG, Zweigstelle Den Haag. Het archief is op (bedrijfs)naam ontsloten. In de bijlagen in de archiefinventaris is een overzicht opgenomen van de beheerders (Verwalters) en de inventarisnummers waar zij in voorkomen.
Nederlands Beheersinstituut (NBI)
Na de Tweede Wereldoorlog beheerde het Nederlands Beheersinstituut (NBI) vijandelijke vermogens en vermogens van 'afwezigen' (dat wil zeggen, vooral niet-teruggekeerde Joden). Onder vijandelijk vermogen viel ook het vermogen van Joodse vluchtelingen van Duitse afkomst die naar Nederland waren gekomen en (nog) niet de Nederlandse nationaliteit hadden (bijv. de familie van Anne Frank). Onder de Rassenwetten van Neurenberg waren Duitse Joden stateloos geworden voor de Duitse overheid. Nederland accepteerde die wetten niet en zag de stateloze Joden als Duitse onderdanen. Na de oorlog moesten deze Joden 'ontvijand' worden. De dossiers hierover zitten in het NBI-archief. Zie voor meer uitleg over hoe u zoekt in het NBI-archief de zoekhulp Nederlandse Beheersinstituut (NBI) 1945-1967.
Raad voor het Rechtsherstel
De Raad voor het Rechtsherstel behandelde bezwaren tegen beslissingen van het NBI. Vaak blijkt al uit een NBI-dossier of de Raad betrokken was bij een zaak. Het archief van de Raad voor het Rechtsherstel: Afdeling Rechtspraak, 1945-1967 (2.09.48.02) bestaat uit 13.000 dossiers over geschillen met betrekking tot eigendom van onroerende goederen. Meestal is het geschil geschikt zonder rechterlijke uitspraak van de Raad voor het Rechtsherstel.
Aanspraken op aandelen en banktegoeden
Vlak na het jaar 2000 was het voor nazaten van Joodse vervolgingsslachtoffers mogelijk om vergoedingen aan te vragen voor achtergebleven aandelen en banktegoeden. Het Nationaal Archief bewaart twee archieven die hierop betrekking hebben:
- Stichting Individuele Effectenaanspraken Sjoa, 2001-2007 (2.19.200). Dit archief bevat aanvraagdossiers die bij deze stichting zijn ingediend van aanspraken op achtergebleven aandelenportefeuilles in Nederland.
- Archief van de Stichting Individuele Bankaanspraken Sjoa, 2000-2008 (2.19.202). Dit archief bevat aanvraagdossiers bij deze stichting zijn ingediend van aanspraken op achtergebleven tegoeden bij banken in Nederland.
Let op! Deze twee archieven zijn bepekt openbaar (B-beperkt). Dit betekent dat u niet zelf in dit archief kunt zoeken. Dat kan alleen als een u aanvraag indient.
Zoekt u een dossier? Stuur dan een mail naar info@nationaalarchief.nl met de naam en geboortedatum van de persoon van wie u het dossier wilt komen bekijken.
Is de persoon geboren ná 1 januari 1924? Stuur dan een bewijs van overlijden mee. Leeft de persoon nog? Stuur dan een ondertekende verklaring (of brief) mee waarin de persoon u toestemming geeft om het dossier op te vragen en in te zien. Voeg dan ook een kopie toe van het identiteitsbewijs van de betreffende persoon en een kopie van uw eigen identiteitsbewijs.
In de zomer van 1941 richtte de Duitse bezetter de roofbank Lippman, Rosenthal & Co. (Liro) op. Deze bank bevond zich aan de Sarphatistraat in Amsterdam en werd gepresenteerd als filiaal van de gerenommeerde Joodse bank Lippmann, Rosenthal & Co. De nazi's wilden met de naam van de bank vertrouwen wekken. In het begin konden Joden er vrijwillig hun geld en bezittingen deponeren. Later werd dat een verplichting. Zo werden Joden stap voor stap van hun bezittingen beroofd.
Het Nationaal Archief bewaart het archief Liquidatie van Verwaltung Sarphatistraat (LVVS) en van de Vermögensverwaltungs- und Rentenanstalt (VVRA), 1941-1968 (2.09.48.01). Dit archief bevat een deel van de administratie van de Liro-bank. De LVVS was na de Tweede Wereldoorlog de opvolger van de Liro-roofbank en werd belast met de afwikkeling en het rechtsherstel. In het archief vindt u onder meer de Liro-kaarten (kaarten met ingeleverde objecten), het directiearchief van Liro en de beheerders van de LVVS, en het LVVS-kaartsysteem. Daarnaast bevat het archiefstukken van de Vermögensverwaltungs- und Rentenanstalt (VVRA). Deze instelling beheerde vermogens afkomstig van verhandelde ondernemingen, onroerende goed, voer- en vaartuigen.
Het archief is deels openbaar en deels beperkt openbaar (A-beperkt). De archiefstukken met een A-beperking kunt u niet zelf reserveren. Dat kan alleen een medewerker van het Nationaal Archief voor u doen. Wilt u een archiefstuk uit dit archief bekijken? Ga dan naar de Informatiebalie in de studiezaal van het Nationaal Archief.
De volgende kaartencollecties uit het Liro-archief zijn openbaar. Deze kunt u zelf aanvragen:
- Liro-kaarten (1941-1944), inventarisnummers 2074-2078: hierop staan voorwerpen beschreven die Joden gedwongen moesten inleverden bij de Lippmann-Rosenthal (Liro) Bank. De kaarten zijn na de oorlog gebruikt om schadeclaims in te dienen bij de Duitse regering. Die claims werden afgehandeld door het Centraal Afwikkelingsbureau Duitse Schade-uitkeringen (CADSU) van het ministerie van Financiën. Het Liro-kaartenarchief is grotendeels verloren gegaan. In 1987 zijn ongeveer 3100 kaarten teruggevonden. Op deze bewaard gebleven kaarten staan vooral objecten met een geringe waarde, waarop geen schadeclaim kon worden gebaseerd. Daarnaast zitten er nog CADSU-dossiers met Liro-kaarten (inventarisnummers 553-701) in het archief van het agentschap van het Ministerie van Financiën, met betrekking tot het na-oorlogs rechtsherstel, 1943-1999 (2.08.77). Deze dossiers zijn op naam ontsloten, maar zijn beperkt openbaar. Om inzage in de dossiers te krijgen moet u een aanvraag indienen. Dat kan door op het inventarisnummer te klikken dat u wilt bekijken en het formulier in te vullen.
- HR Liro-kaarten (1942-1943), inventarisnummers 2117-2125: kaarten met gegevens over ingeleverde sieraden, kunstvoorwerpen en verzamelingen. Waarschijnlijk vormde dit een toegang op de andere Liro-kaartencollectie.
- LVVS-kaarten (1952-1954), inventarisnummers 2079-2116: tienduizenden kaarten met gegevens van personen die bij de Liro-bank gedwongen vermogen (geld en goederen) hadden ingeleverd. Deze kaarten vormden de toegang op dossiers die in de jaren vijftig van de 20e eeuw zijn aangelegd om tegoeden uit te kunnen keren aan de rechthebbenden. De dossiers zijn in 1984 vernietigd.
Het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies heeft het archief Einsatzstab Reichleiter Rosenberg (ERR) (NIOD, inventarisnummer 093a) in bruikleen van het Nationaal Archief. De ERR was nauw betrokken bij het leeghalen van woningen van weggevoerde Joden. In Amsterdam werden de inboedels meestal opgehaald door verhuisbedrijf Abraham Puls. De spullen werden vervolgens (voor een deel) naar Duitsland getransporteerd. Het archief bevat overzichten van leeggehaalde woningen en inventarissen van de inboedels. Het archief is digitaal beschikbaar. Zie ook het NIOD-project Papieren Getuigen.
In het Stadsarchief Amsterdam bevindt zich het onvolledig bewaard gebleven archief van Bureau Joodsche Zaken. Hierin zitten diverse archiefstukken over leeggehaalde huizen van Joodse inwoners van Amsterdam (archiefnummer 5225, rubriek 4.2, processen-verbaal). Het archief is helaas niet op naam te doorzoeken, maar de archiefstukken zijn min of meer alfabetisch geordend.
Centraal Afwikkelingsbureau Duitse Schade-uitkeringen (CADSU)
In de jaren vijftig van de twintigste eeuw vaardigde de regering van de Bondsrepubliek Duitsland twee zogenaamde 'Wiedergutmachungs'-wetten uit: het Bundesrückerstattungsgesetz (BRüG) en het Bundesentschädigungsgesetz (BEG). Hierdoor konden vervolgingsslachtoffers van de nazi's een vergoeding krijgen voor geleden materiële en immateriële schade. In Nederland werd in 1959 het Centraal Afwikkelingsbureau Duitse Schade-uitkeringen (CADSU) ingesteld, dat zich bezighield met het afwikkelen van de schadeclaims.
Voor de materiële claims (BRüG) ging het om meubelstukken (M-claims), goederen die de Joden hadden moeten inleveren bij Lippmann, Rosenthal & Co (L-claims) en waardepapieren (W-claims).
Archiefstukken over de afwikkeling van de schadeclaims zijn in twee archieven terug te vinden:
- Archief van het Centraal Afwikkelingsbureau Duitse Schade-uitkeringen (CADSU), 1959-1966 (2.08.46)
- Archieven van het Agentschap van het Ministerie van Financiën, met betrekking tot het na-oorlogs rechtsherstel, 1943-1999 (2.08.77)
Het grootste deel van de CADSU-aanvragen die betrekking hebben op materiële schade (CADSU-I) is verloren gegaan. Alleen in het archief van het agentschap van het Ministerie van Financiën zitten nog circa 150 afhandelingsdossiers (inventarisnummers 553-701). Deze dossiers zijn op naam ontsloten, maar zijn beperkt openbaar. Om inzage in de dossiers te krijgen moet u een aanvraag indienen. Dat kon door op het inventarisnummer te klikken dat u wilt bekijken en het formulier in te vullen.
De CADSU-aanvragen voor immateriële claims (CADSU-II) zijn wel overgeleverd. Zie voor meer uitleg over deze CADSU-uitkeringen de zoekhulp CADSU.
Joodse Oorlogsclaims
Ook in Nederland werd het mogelijk herstelbetalingen aan te vragen. Het Nationaal Archief bewaart het archief van de Stichting Centraal Meldpunt Joodse Oorlogsclaims, 1998-2002 (2.19.199). Deze stichting, die bestond tussen 1998 en 2002, verstrekte informatie over restitutie aan personen die een oorlogsclaim wilden indienen (claimanten). In de bijlagen van de inventarisbeschrijving van het archief vindt u een overzicht van de namen (gecodeerd) van claimanten en verwijzingen naar de inventarisnummers.
Het archief is volledig beperkt openbaar (A-beperkt). Dit betekent dat u wel archiefstukken kunt komen bekijken, maar dat u deze archiefstukken niet zelf kunt aanvragen. Dat kan alleen een medewerker van het Nationaal Archief voor u doen. Wilt u een archiefstuk uit dit archief bekijken? Ga dan naar de Informatiebalie in de studiezaal van het Nationaal Archief.
