2.05.392 Inventaris van het code-archief van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, (1961) 1985–1990 (1998)

In 1964 werd de directie Internationale Organisaties (DIO) van het Directoraat – generaal Politieke Zaken (DGPZ) organisatorisch geplaatst onder het nieuw opgerichte Directoraat – generaal Internationaal Organisaties (DIGIS). (Ministeriële beschikking van 24 april 1964, nr. API/PD- 60519). In 1965 bestond directie Internationale Organisatie (DIO) uit het bureau Documentatie en Administratieve zaken en twee afdelingen. Het bureau Documentatie en Administratie (DIO/DA) bleef over de gehele periode ongewijzigd functioneren. De afdeling Politieke en Internationale Veiligheid (DIO/PI) was verdeeld in een bureau Politieke Zaken (DIO/PZ) en een bureau Ontwapening en Internationale Vrede vraagstukken. (DIO/OV). Het bureau (DIO/OV) werd in 1984 omgezet in een afdeling met dezelfde naam. Aan deze afdeling werden de volgende Bureaus verbonden: bureau Nucleaire Wapenbeheersing en Ontwapening (DIO/NN). Deze afdelingen en bureaus ressorteerden organisatorisch onder de vleugels van de Directeur – generaal Internationale Samenwerking (DIGIS), maar de Directeur – generaal Politieke Zaken (DGPZ) was verantwoordelijk voor de politiek aspecten van het door DIO voorgestelde beleid, dit om de eenheid in het te voeren buitenlands beleid te waarborgen. Ter formalisering van deze situatie werden in 1985 (DIO/PZ) en (DIO/OV) met de bijhorende Bureaus ondergebracht in de onder (DGPZ) ressorterende Directie Politieke VN-Zaken
(DPV), bestaande uit de Bureau Politieke zaken (DPV/PZ) en de afdeling Ontwapening en Internationale Vredesvraagstukken (DPV/OV) en omvatte de bureaus (DPV/NW) en (DPV/NN).

1.1 INLEIDING

Het institutioneel onderzoek beoogt onder meer een beschrijving te geven van de organisatie, de taken en de handelingen van het Ministerie van Buitenlandse Zaken over de periode 1945-1990. In dit hoofdstuk zal dat in grote lijnen worden gedaan. Na een korte beschrijving van de ontwikkelingen in het buitenlands beleid zal de organisatiestructuur van het ministerie en de veranderingen daarin in de periode 1945-1990 worden geschetst, alsmede de doelstellingen en taken van het ministerie. Een inleiding op de door het ministerie verrichtte handelingen besluit dit hoofdstuk. De afzonderlijke onderzoeksgebieden '1945-1950', '1950-1958', '1958-1990', DGIS, de Nederlandse vertegenwoordigingen in het buitenland, alsmede de stafdirecties en adviseurs worden in navolgende hoofdstukken nader beschouwd.

De Duitse inval van 10 mei 1940 en de korte duur van het verzet van de Nederlandse strijdkrachten had aan de verantwoordelijke politici duidelijk gemaakt, dat de neutraliteits- of afzijdigheidspolitiek geen goede grondslag meer vormde voor het buitenlands beleid van Nederland. Minister van Buitenlandse Zaken, E.N. van Kleffens kwam tijdens de tweede wereldoorlog al tot de conclusie, dat voor Nederland een stelsel van regionale veiligheidsorganisaties onder leiding van de Verenigde Staten de beste garantie voor de veiligheid van het Koninkrijk - in 1945 omvatte dat nog Nederland, Nederlands-Indië, Suriname en de Nederlandse Antillen - zou zijn. De Verenigde Staten waren economisch en militair in staat elke denkbare agressor in Europa zijn wil op te leggen. Tegelijkertijd was van belang, dat aanvaarding van het Amerikaanse leiderschap voor Nederland geen problemen opleverde. Ondanks verschillen in uitwerking waren het Nederlandse en Amerikaanse politieke, economische en culturele bestel voortgekomen uit dezelfde Europese en christelijke beginselen.

Naast de duidelijke keuze voor de Verenigde Staten was samenwerking met andere landen een wezenskenmerk van de naoorlogse buitenlandse politiek. Die samenwerking moest ook in de Europese context gestalte krijgen. Het eerste teken daarvan was de samenwerking met België en Luxemburg in de zg. Benelux. De overgang van neutraliteitspolitiek naar een buitenlands beleid gericht op internationale samenwerking verliep moeizaam. Twee factoren speelden daarbij een bepalende rol: 1. realisering van samenwerking was afhankelijk van de medewerking van andere staten. Deze kwam pas van de grond nadat de Oost-Westtegenstelling in de Koude Oorlog de blokvorming stimuleerde; 2. in de dekolonisatie van Indonesië speelden juist de Verenigde Staten en Groot-Brittannië - staten aan wie Nederland de leidende rol in de westerse internationale samenwerking toedacht - een rol die de Nederlandse regering tegenstond. Hoewel de Nederlandse regering in haar buitenlands beleid bleef hechten aan bevordering van de internationale rechtsorde, kwam samenwerking in Europees, Atlantisch en mondiaal verband steeds meer centraal te staan. In tegenstelling tot de periode tot 1940 voerde zij nu een actief buitenlands beleid. Dit bleek het duidelijkst op drie nieuwe beleidsterreinen, namelijk veiligheid, Europese integratie en ontwikkelingssamenwerking.

1.2.1 Het veiligheidsbeleid

In 1945 was Duitsland het centrale vraagstuk van het veiligheidsbeleid. Zolang de Grote Vier als bezettingsmogendheden onderhandelden over een vredesverdrag voor Duitsland als geheel zag ook de Nederlandse regering daarin het beste middel de kans op hernieuwde Duitse agressie te beteugelen. Het afbreken van dit overleg eind 1947 onder invloed van de toenemende tegenstelling tussen de Verenigde Staten en de Sovjetunie schiep een volstrekt andere situatie. Duitsland vormde niet langer de voornaamste bedreiging, maar de Sovjetunie en het communisme vormden de voornaamste bedreiging voor het Westen en de democratische maatschappij. De Verenigde Staten waren vanaf 1947 bereid zich rechtstreeks met de situatie in Europa in te laten als hoofdelement in haar containment-politiek. Deze 'indamming' van de Sovjetunie vond langs twee sporen plaats, namelijk 1. het economische van de Marshallhulp ter versnelling van de wederopbouw en 2. versterking van de westerse defensie. De Nederlandse regering had geen moeite dit Amerikaanse beleid te aanvaarden, omdat het duidelijk aansloot bij haar visie op de nieuwe internationale positie van Nederland. Nadat Frankrijk, Groot-Brittannië en de Benelux-landen op 17 maart 1948 in het Verdrag van Brussel hun intentie tot een gemeenschappelijk veiligheidsbeleid hadden uitgesproken, kon de stap naar inschakeling van de Verenigde Satten bij de verdediging van West-Europa snel worden gezet. Op 4 april 1949 ondertekenden in Washington de Verenigde Staten, Canada en 10 Westeuropese landen het Noordatlantisch Verdrag. Daarmee verwierf Nederland een permanente Amerikaanse veiligheidsgarantie, die de basis bleef voor het veiligheidsbeleid in de komende decennia. Nederland gaf er de voorkeur aan deel te nemen aan bondgenootschap onder Amerikaanse leiding. Het alternatief van een zelfstandiger Westeuropese defensie was voor haar niet aantrekkelijk, omdat dit per definitie minder bescherming bood dan de Amerikaanse atoomparaplu.

De Nederlandse deelname aan de Europese Defensie Gemeenschap (EDG) in mei 1952 - bedoeld om de Duitse herbewapening voor Frankrijk aanvaardbaar te maken - was voor de Nederlandse regering slechts aanvaardbaar vanwege de Amerikaanse steun aan de EDG en de operationale onderschikking aan de NAVO. Om dezelfde reden was Nederland in 1961-1963 gekant tegen de oprichting van de Multilateral Nuclear Force (MLF), die de NAVO een eigen arsenaal van kernwapens zou verschaffen. Noch de EDG, noch de MLF zouden echter gerealiseerd worden. Ook initiatieven van andere NAVO-leden tot militaire integratie in Europees verband te komen op tegenstand van Nederland. Het Franse initiatief tot oprichting van een Europese kernmacht wees het resoluut van de hand. De Westeuropese NAVO-leden moesten naar de Nederlandse opvatting blijven vertrouwen op de Amerikaanse atoomparaplu en zich vooral inzetten voor betere overlegstructuren binnen de organisatie.

Aan het einde van de jaren zestig en in de jaren zeventig kwam het Nederlandse veiligheidsbeleid en het lidmaatschap van de NAVO meer in de publieke belangstelling vanwege het Amerikaanse beleid in Vietnam. Het ondemocratisch karakter van regeringen van NAVO-partners, de aanvaardbaarheid van het gebruik van kernwapens, de noodzaak tot onderhandelingen met het Warschaupakt over wederzijdse wapenvermindering en zelfs de eventuele beëindiging van het NAVO-lidmaatschap waren onderdeel van de discussie. De mobilisatie van de publieke opinie tegen de plaatsing in Nederland van nieuwe raketten met kernkoppen had haar hoogtepunt in grote demonstraties in Amsterdam en Den Haag in het begin van de jaren tachtig. De in 1973 te Wenen gestarte onderhandelingen tussen de NAVO en het Warschau-pact over de wederzijdse vermindering van conventionele strijdkrachten (MBFR) waren een onderdeel van de détente-politiek waarbij Nederland, als NAVO-woordvoerder, een rol speelde. Verdere activiteiten van Nederland in de ontspanning tussen Oost- en West Europa waren de intensivering vanaf 1967 van de betrekkingen met de kleinere Oosteuropese landen en de erkenning van de DDR in 1973. Na de slotakte van Helsinki (1975) die een erkenning inhield van de status quo in Europa, richtte het Nederlandse veiligheidsbeleid inzake Oost-Europa zich vooral op de beginselen van mensenrechten, non-interventie en het recht op zelfbeschikking.

1.2.2 De Europese integratie.

Door de Tweede Wereldoorlog was bij politici, diplomaten en intellectuelen de overtuiging gegroeid, dat de Europese staten alleen door samenwerking in staat zouden zijn de welvaart te bevorderen. Het bleek buitengewoon moeilijk aan deze intentie gestalte te geven. Nederland was vanwege zijn afhankelijkheid van export traditioneel gericht op internationale economische samenwerking. De totstandbrenging van de internationale samenwerking na 1945 bleek geen gemakkelijke zaak, omdat over de terreinen van samenwerking, manier van samenwerking en de deelnemers eraan verschillende meningen leefden. Er was geen sprake van een logisch verlopende ontwikkeling van samenwerking en integratie. Het was een grillig, door de omstandigheden gedicteerd proces. Het Nederlandse beleid was vooral gericht op de totstandbrenging van economische integratie tussen een zo groot mogelijke groep van landen met overdracht van bevoegdheden.

Deze uitgangspunten brachten Luns tot stelselmatige verzet tegen pogingen van de Franse president Ch. de Gaulle de communautaire integratie te vervangen door een systeem van intergouvernementele samenwerking onder Franse leiding. In de jaren zestig leidde dit beleid tot diverse confrontaties tussen de Franse president Charles de Gaulle en de andere EEG-lidstaten. Na het aftreden van De Gaulle in april 1969 gaf de topconferentie van Den Haag van december 1969 een nieuwe impuls aan de Europese integratie. De regeringsleiders van de Zes besloten tot voltooiing van de gemeenschappelijke markt, tot verbreding van het werkterrein met name door vorming van een economische en monetaire unie, wetenschappelijk onderzoek en technologische samenwerking en op korte termijn toetredingsonderhandelingen met Groot-Brittannië en andere staten te beginnen. De mogelijkheden tot politieke samenwerking zouden worden onderzocht.

Vanaf het begin van de werkzaamheden van de EGKS in de zomer van 1952, maar vooral vanaf het optreden van de EEG in 1958 was het Europese beleid meer en meer het hoofdbestanddeel van het Nederlandse buitenlandse beleid gaan vormen. De consequenties hiervan voor de positie van de minister-president in de Europese besluitvorming en de toegenomen betrokkenheid van andere departementen met het Europese beleid, komen in hoofdstuk 2 aan de orde bij de bespreking van diverse actoren op het terrein van het buitenlands beleid.

Ontwikkelingshulp werd in 1948 door de Amerikaanse president H.S. Truman geïntroduceerd in de internationale politiek. Truman wilde door middel van technische en financiële steun aan koloniën die pas hun onafhankelijkheid hadden verworven hun economische zelfstandigheid bevorderen en daarmee voorkomen dat zij binnen de invloedssfeer van de Sovjetunie kwamen. De veronderstelling dat financiële en technische hulp aan deze nieuwe staten hetzelfde economische effect zou hebben als de Marshallhulp aan West-Europa bleek al snel onjuist te zijn. Dit had tot gevolg dat de ontwikkelingshulp zich ontwikkelde tot een breed terrein van hulpverlening.

Nederland legde een voorkeur voor een multilaterale benadering van de hulp aan de dag, omdat het politieke en economische belang in een multilaterale omgeving een geringere rol zou spelen en de invloed en deelname van Nederland beter gewaarborgd zouden zijn. De Nederlandse hulp bestond in die periode voor het grootste gedeelte uit het uitzenden van deskundigen in het kader van diverse VN-programma's. In de uit 1962 daterende "Nota over de hulp aan minder-ontwikkelde landen" werd voor het eerst aandacht geschonken aan coördinatie van de hulp in consortia en hulpgroepen door Wereldbank en OESO, aan hulpverlening via de EEG en kapitaalhulp, voedselhulp en handelsrelaties binnen het domein van ontwikkelingssamenwerking een eigen plaats kregen. Th.H. Bot, de eerste minister voor ontwikkelingssamenwerking, introduceerde in 1966 met de keuze voor bilaterale hulp naast multilaterale een kentering in het beleid ("Algemeen wordt aanvaard dat een land als Nederland van beide kanalen gebruik dient te maken"). Vanaf 1968 is het begrotingsaandeel voor de bilaterale hulp groter dan voor de multilaterale hulp. Bot trachtte Nederland een bemiddelende rol te laten spelen tussen de ontwikkelingslanden en de OESO-landen. Het Nederlandse voorstel tot het opstellen van een ontwikkelingshandvest leidde mede tot het Tweede Ontwikkelingsdecennium van de VN (1970-1980). Onder minister B.J. Udink (1967-1973) vond een concentratie van de financiële hulpverlening in een aantal consortia plaats. De technische projecthulp bleef verspreid over een groot aantal landen. In de periode 1965-1972 werd ook discussie gevoerd over de hoogte van het hulpbedrag, het streven werd de door de VN geadviseerde norm van 0,75% van het Bruto Nationaal Produkt aan Ontwikkelingssamenwerking uit te geven. De hulp steeg in 1976 tot 0,75 % van het BNP en in 1990 tot 0,99 %.In de jaren zeventig was het beleid niet meer uitsluitend gericht op kapitaalshulp, maar ook op structurele verandering van de wereldhandel, productie van goederen en de internationale arbeidsverdeling. Minister J.P. Pronk (1973-1977) gaf ook een politieke doelstelling aan het ontwikkelingssamenwerkingsbeleid, namelijk mondiale herverdeling van macht en rijkdom door middel van een Nieuwe Economische Orde.

De centrale lijn in het OS-beleid onder minister J. de Koning (1977-1981) werd de verzelfstandiging van de OS-landen en verbetering van de positie van de armsten. In het kader van de kwaliteitsverbetering werd het aantal concentratielanden verminderd. Het hulpvolume stabiliseerde zich in deze periode die zich verder kenmerkte door het voortzetten van het beleid dat onder Pronk werd gevoerd. De Koning trachtte het bedrijfsleven aan te zetten tot een grotere deelname in OS-activiteiten, maar slaagde daarin niet. In de nota Herijking van 1984 werd het twee-sporenbeleid van De Koning (economische verzelfstandiging en verbetering positie van de armsten) verlaten voor het éénspoorbeleid van structurele armoedebestrijding waarbinnen twee concentratie-sectoren werden onderkend: plattelandsontwikkeling en industriële ontwikkeling. Het aantal concentratielanden werd nog verder teruggebracht. De oprukkende schuldenproblematiek kwam in deze periode min of meer in handen van het Ministerie van Financiën terecht. Onder P. Bukman als minister voor Ontwikkelingssamenwerking (1986-1989) trad een verdere stabilisering van het beleid op door aandacht voor donorcoördinatie en jonge democratieën in Midden-Amerika en de Filippijnen.

Tijdens het ministerschap van Van Dijk werd het beleid ten aanzien van de Wereldbank en Speciale fondsen in tegenstelling tot de afspraken die daarover in het regeerakkoord werden gemaakt door Financiën niet overgedragen aan het DGIS. Minister Van Dijk legde zich daarbij neer. Onder minister Schoo werd dat beleid weer mede bij DGIS neergelegd, maar Financiën hield het voortouw want het bleef de bevoegdheid houden de gouverneurs te benoemen en de instructies op te stellen.

1.3 DE ORGANISATIE VAN HET MINISTERIE VAN BUITENLANDSE ZAKEN, 1945-1990

1.3.1 De jaren 1950-1990

De regionale indeling moest een beter inzicht geven in alle problemen, die binnen een bepaald geografisch omgrensd gebied speelden. De coördinatie van het beleid zou daarmee beter gewaarborgd kunnen worden.

1.3.2 Ontstaan van de andere directoraten-generaal

1.3.3 Directoraat-Generaal Indonesië (DGIN)

1.3.4 Directoraat-Generaal Economische en Militair Hulpprogramma (DGEM)

Het directoraat-generaal voor het Economische en Militaire Hulpprogramma (DGEM), opgericht in september 1952, kwam voort uit het regeringscommissariaat voor het Economische en Militaire Hulpprogramma. De instelling hiervan was een rechtstreeks gevolg van de Marshall-hulp en de coördinatie die die hulp behoefde. Toen dit directoraat-generaal in 1958 werd opgeheven, werden de overblijvende taken verdeeld over DGPZ en het nieuw opgerichte directoraat-generaal Europese Samenwerking (DGES). DGPZ kreeg de taken van de DGEM-directie Militaire Aangelegenheden (DMA) en paste deze in in de directie NAVO- en WEU-zaken. De taken van de andere DGEM-directie, de directie Economische Aangelegenheden (DMA), gingen naar het directoraat-generaal Europese Samenwerking.

1.3.5 Directoraat-Generaal Europese Samenwerking (DGES)

De ondertekening in 1957 van de verdragen van Rome (verdragen met betrekking tot de instelling van de EEG en Euratom) waren voor het Ministerie van Buitenlandse Zaken aanleiding tot een herschikking van de taken die waren ondergebracht bij DGEM en DGPZ. De expansie van de europese samenwerking, die vanaf 1950 onder de vleugels van het DGPZ had plaatsgevonden, werd geïnstitutionaliseerd in het directoraat-generaal Europese Samenwerking (DGES). Onderdelen van de DGPZ-directies Westelijke Samenwerking (Bureau Raad van Europa en Bureau Integratie Europa) en Europa (Bureau Benelux), alsmede het Bureau Atoomzaken werden ondergebracht bij het DGES dat gecompleteerd werd met de directie Economische Aangelegenheden van het opgeheven DGEM.

1.3.6 Directoraat-Generaal Internationale Samenwerking (DGIS)

In april 1964 werd het Directoraat-Generaal Internationale Samenwerking ingesteld. Voor die datum werden ontwikkelingsvraagstukken bij DGES en bij DGPZ behandeld. Bij DGPZ gebeurde dat bij de directie Internationale Organisaties (DIO). Deze directie ging geheel over naar DGIS (de chef werd directeurgeneraal van DGIS), met dien verstande dat de Directeur-Generaal Politieke Zaken verantwoordelijk bleef voor de eenheid van het politieke beleid. Het Bureau Internationale Technische Hulp (ITH), dat als interdepartementaal bureau onder de instructies van de Commissie ITH in 1951 bij DIO was gekomen, werd nu als directie Technische Hulp bij DGIS ondergebracht. Het in 1963 ingestelde Jongeren Vrijwilligers Programma (JVP) werd aan de directie Technische Hulp toegevoegd. De taken van DGES op het terrein van de ontwikkelingshulp betroffen voornamelijk de OESO. Deze taken werden niet overgedragen. Gekozen werd voor een tussenoplossing waarbij de directie Economische Samenwerking van DGES een personele unie vormde met de nieuwe directie Financieel-Economische Ontwikkelingshulp (DFO) van DGIS. Deze situatie zou voortduren tot 1967.

1.4 DE DOELSTELLING VAN HET MINISTERIE VAN BUITENLANDSE ZAKEN

Bepalend voor de taakinhoud van een ministerie is de algemene beleidsdoelstelling van dat ministerie. Veranderingen in de algemene beleidsdoelstelling kunnen dientengevolge veranderingen in de taken tot gevolg hebben. Hoewel er bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken wijzigingen in de algemene beleidsdoelstelling zijn geweest, waren zij niet van dien aard, dat zij hebben geleid tot wijzigingen in de taken. In organisatorisch opzicht hebben wijzigingen in de beleidsdoelstellingen wel tot aanpassingen geleid, zoals bijvoorbeeld in 1972 toen bij de directie Economische Samenwerking een assistent-milieuzaken werd aangesteld. Deze organisatorische aanpassingen worden in de desbetreffende hoofdstukken behandeld.

1.5 DE TAKEN VAN HET MINISTERIE VAN BUITENLANDSE ZAKEN

De taken van het Ministerie van Buitenlandse Zaken zijn tot nu toe in zeer algemene bewoordingen aan de orde geweest: de voorbereiding en, na vaststelling, de uitvoering van het Nederlandse buitenlandse beleid. Het wordt tijd om wat dieper op de taak of de taken van het ministerie in te gaan. Eerst zijn echter om begripsverwarring te voorkomen enkele opmerkingen over het gebruik van het begrip 'taak' op z'n plaats. In deze paragraaf wordt het begrip in de meest algemene zin gebruikt, namelijk om de taken van het ministerie als geheel weer te geven. In de hoofdstukken betreffende de verschillende onderzoeksgebieden wordt 'taak' gebruikt om de werkzaamheden van de betreffende organisatie-eenheden aan te duiden. In eenvoudige termen kan het maken van beleid omschreven worden als het verzamelen en bestuderen van informatie, het maken van keuzes en het bepalen van een standpunt gerelateerd aan de doelstelling, waaraan vervolgens uitvoering wordt gegeven. Dit is dan ook in grote lijnen wat er bij de beleidsdirecties van het Ministerie van Buitenlandse Zaken gebeurt. Een belangrijk deel van hun taak betreft:

1. Het volgen van de (inter-)nationale ontwikkelingen
2. Het formuleren van een Nederlands standpunt ten aanzien van die (inter-)nationale ontwikkelingen
3. Het uitdragen van dat Nederlands standpunt ten aanzien van die (inter-)nationale ontwikkelingen

Maar het ontwikkelen en tot uitvoering brengen van het buitenlands beleid is uiteraard niet de enige taak. Omdat het ministerie in beginsel alle buitenlandse zaken van Nederland behandelt, heeft het naast een beleidsmatige taak ook een dienstverlenende taak ten aanzien van de Nederlandse samenleving, zowel in het buitenland als in Nederland zelf. Hiertoe behoren het uitvoeren van Nederlandse wetgeving, de zorg voor Nederlanders in het buitenland en het voorlichten over Nederland in het buitenland.

Om deze twee taken naar behoren uit te kunnen voeren, verricht het ministerie een derde taak, namelijk 'het onderhouden van betrekkingen met het buitenland'. Hiertoe zijn onder andere de Nederlandse vertegenwoordigingen in het buitenland opgericht: de Permanente Vertegenwoordigingen bij internationale organisaties ten behoeve van de multilaterale betrekkingen en de ambassades ten behoeve van de bilaterale betrekkingen. In Nederland zelf worden contacten onderhouden met de vertegenwoordigingen van het buitenland in Nederland. Verder zijn inkomende en uitgaande staatsbezoeken middelen om betrekkingen te onderhouden.

Deze taak omvat, aldus de SG, de volgende werkzaamheden:

• het inwinnen van gezichtspunten en desiderata van de andere betrokken departementen
• het verwerken van die gezichtspunten en desiderata in een beleidsstandpunt en/of een instructie aan een post of delegatie
• het verstrekken van richtlijnen en/of instructies aan de vertegenwoordigingen in het buitenland en aan delegaties
• het ontvangen van rapporten en verzoeken om (nadere) richtlijnen en/of instructies
• het inlichten van de andere betrokken departementen omtrent de resultaten van het gevoerde beleid
• het benoemen van vertegenwoordigers, diplomatieke zowel als consulaire, respectievelijk het doen van voordrachten voor hun benoeming, en de samenstelling van delegaties
• het onderhouden van officiële contacten met de buitenlandse vertegenwoordigingen in 's Gravenhage

Bij deze opsomming moet worden opgemerkt dat een aantal werkzaamheden ook wordt uitgevoerd zonder dat de coördinerende taak van Buitenlandse Zaken direct in het geding is. Verder kan aan de lijst nog worden toegevoegd het voeren van het voorzitterschap en secretariaat van interdepartementale commissies.

Bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken kunnen dus vier taken worden onderscheiden:

1. Beleidsvoorbereiding en uitvoering
2. Dienstverlening
3. Onderhouden van betrekkingen met buitenlandse regeringen en internationale organisaties
4. Coördinatie

In 1970 is er een nieuwe taakomschrijving gemaakt, nu ten behoeve van een herziene en bijgewerkte administratieve handleiding, die onder de naam Circulairebundel van Buitenlandse Zaken, in januari 1972 uitkwam. Uit een vergelijking blijkt dat er een taak is bijgekomen: 'het door internationale samenwerking leveren van een adequate bijdrage aan versnelde economische en sociale groei van in welvaart achtergebleven landen in de wereld'.

Een 'grotere openheid van het beleid', zo schreef hij, is 'mede onder invloed van de media een vereiste geworden'. De 'grotere openheid in [de] buitenlandse betrekkingen, en daarmee in de handelingen van de bewindslieden en hun Departement, dient thans evenzeer tot de taak te worden gerekend van de politieke en ambtelijke instanties die zich met het buitenlandse beleid bezighouden'. Hij stelde voor om niet meer alleen in het buitenland maar om ook in Nederland zelf actief voorlichting te geven over het Nederlandse buitenlandse beleid en internationale problemen en ontwikkelingen. De tekst, die hij ter omschrijving van deze taak in 1974 voorstelde komt letterlijk overeen met de tekst die in 1987 in een notitie aan de Twee Kamer nog steeds werd gebruikt. Alleen de toevoeging in de notitie van 1987: 'de presentie van Nederland in het buitenland', ontbreekt in de omschrijving van 1974. Hier wordt echter geen nieuwe taak bedoeld. Al in 1950 stond in de taakomschrijving van de directie Voorlichting Buitenland het leveren van `goodwill vormende publiciteit' als taak vermeld.

2 DE ACTOREN OP HET BELEIDSTERREIN BUITENLANDS BELEID EN ONTWIKKELINGSSAMENWERKING

2.1 INLEIDING

Het Ministerie van Buitenlandse Zaken is niet het enige overheidsorgaan met taken en bemoeienissen op het terrein van het buitenlands beleid en ontwikkelingssamenwerking. Diverse andere ministeries en organen begeven zich vanuit hun specifieke taken op buitenlands terrein. In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van die instellingen, verder genoemd 'actoren', die zich op het beleidsterrein buitenlands beleid bewegen alsook van de onderlinge relaties tussen deze 'actoren'.

Volgens de Grondwet berust de wetgevende macht bij de regering (Koning en alle ministers) en de Staten-Generaal (art. 81 GW). De uitvoerende macht is opgedragen aan de regering (art. 42 GW). De rechtsprekende macht, die hier verder buiten beschouwing wordt gelaten, wordt uitgeoefend door de rechterlijke macht.

Onder de uitvoerende macht wordt alles verstaan wat niet tot de wetgevende of rechtsprekende macht behoort, zoals uitvoering van wetten en het bestuur.

De ministerraad beraadslaagt en besluit:

• lid 2 b: 'over overeenkomsten met andere mogendheden en met volkenrechtelijke organisaties alvorens deze ter stilzwijgende goedkeuring aan beide Kamers der Staten-Generaal worden toegezonden'
• lid 2 h: 'over belangrijke onderwerpen het buitenlands beleid betreffende, daaronder begrepen het in internationaal verband doen van of instemmen met voorstellen, die van aanmerkelijke invloed kunnen zijn op de geldende rechtsorde, verplichtingen van blijvende aard ten gevolge kunnen hebben, dan wel de Nederlandse Antillen raken'
• lid 2 i: 'over aan delegaties dan wel aan vertegenwoordigers in het buitenland te verstrekken instructies, alsmede over de samenstelling van delegaties, een en ander voor zover het van belang is de Raad hierin te kennen'

Lid h en i zijn voor meerdere uitleg vatbaar. Immers, wie bepaalt wat 'belangrijk' of 'van belang' is? De wetgever heeft met art. 5 van het Reglement van Orde geprobeerd dit te ondervangen: in die gevallen waarin niet duidelijk is of een aangelegenheid het algemeen regeringsbeleid raakt, dient de minister overleg te plegen met de minister-president. Als zij het samen niet eens kunnen worden, wordt de kwestie in ieder geval in de ministerraad gebracht.

2.3 DE KONING

Als staatshoofd van het Koninkrijk der Nederlanden heeft de Koning taken die het terrein van de buitenlandse betrekkingen betreffen. Eén daarvan is het ontvangen van hoofden van buitenlandse diplomatieke missies ter gelegenheid van het aanbieden van hun geloofsbrieven of ter gelegenheid van hun afscheid. Andersom geeft de Koning de geloofsbrieven die Nederlandse diplomaten aan de staatshoofden in hun standplaats aanbieden af. Voorts ontvangt hij staatshoofden van andere landen en legt hij zelf staatsbezoeken af. Bij de beslissing over het al dan niet ontvangen van of ingaan op een uitnodiging voor een staatsbezoek is hijzelf, de minister-president en de minister van Buitenlandse Zaken betrokken.

Aan de minister van Buitenlandse Zaken is in beginsel de uiteindelijke beslissing over het al dan niet ingaan op een uitnodiging (voorbeeld: het staatsbezoek aan de Volksrepubliek China in 1989 werd na de studentenopstand geannuleerd). Hij is ook degene die, als politiek verantwoordelijk minister, de Koning begeleidt bij het afleggen van staatsbezoeken. Het staatsbezoek is voornamelijk een representatieve aangelegenheid, bedoeld om de goede betrekkingen tussen twee landen te onderstrepen. Het optreden van de Koning op het terrein van het buitenlands beleid is voornamelijk ceremonieel van karakter. De Koning wordt in zijn taken bijgestaan door het Kabinet van de Koning. Het Kabinet treedt op als intermediair tussen de Koning en de verschillende ministeries. Binnen het Ministerie van Buitenlandse Zaken is de Directie Kabinet en Protocol belast met het onderhouden van de contacten met het Kabinet van de Koning.

Omdat de functie van minister-president nu eenmaal de enige functie in Nederland is die vergelijkbaar is met die van een buitenlandse regeringsleider, is hij ook degene die voor bepaalde internationale fora uitgenodigd wordt. Zo krijgt hij, net als staatshoofden en andere regeringsleiders, tijdens de jaarlijkse zitting van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties de gelegenheid een toespraak te houden. Ook in het kader van de NAVO worden er op het niveau van staatshoofden en regeringsleiders bijeenkomsten georganiseerd. Voorts worden staatshoofden en regeringsleiders uitgenodigd voor tal van internationale conferenties en bijeenkomsten van andere aard, niet in de laatste plaats om het gewicht van die bijeenkomsten te vergroten of een bepaald karakter te verlenen. De huidige positie van de minister-president is uiteraard niet uit de lucht komen vallen, maar is een gevolg van een aantal ontwikkelingen die zich in de periode 1945-1990 hebben voorgedaan. Enerzijds is dit een gevolg van ressortvervaging waar het het terrein van buitenlands beleid betreft (het aantal actoren is in de loop van de tijd immers toegenomen) en anderzijds traden er externe ontwikkelingen op die internationaal optreden van de minister-president vereisten, vooral in multilateraal verband, waar voorheen de minister van Buitenlandse Zaken alleen acte de presence gaf.

2.5 DE RELATIE VAN HET MINISTERIE VAN BUITENLANDSE ZAKEN MET ANDERE MINISTERIES VAN ALGEMEEN BESTUUR

Tot aan de Tweede Wereldoorlog hebben de andere departementen, behalve Sociale Zaken, zich nooit zoals Economische Zaken een eigen verantwoordelijkheid op het terrein van de buitenlandse politiek verworven. Wel kregen zij, als gevolg van de toenemende internationale samenwerking, bepaalde taken op het terrein van de buitenlandse betrekkingen te behandelen. Deze ontwikkeling kent zijn oorsprong in de 19e eeuw toen op verschillende gebieden internationale samenwerking tot stand kwam, zoals met betrekking tot het post- en telegraafverkeer, het auteursrecht, de industriële eigendom, etcetera. Begin 20e eeuw nam deze internationale samenwerking meer en meer toe, bijvoorbeeld ook op de terreinen van het internationaal privaatrecht en de bestrijding van opiummisbruik. Voor het Ministerie van Buitenlandse Zaken had deze ontwikkeling tot gevolg dat het genoodzaakt werd om met de verschillende binnenlandse vakdepartementen in overleg te treden. De oprichting van de Volkenbond in 1920 betekende een verdere toename van de interdepartementale contacten. Voortdurend was overleg nodig: met Sociale Zaken over vraagstukken betreffende de volksgezondheid; met Justitie voor de behandeling van wisselrecht- en nationaliteitskwesties; met Waterstaat voor verkeersaangelegenheden; met Oorlog en Marine voor het ontwapeningsvraagstuk, etcetera.

Een aantal andere vakdepartementen kreeg de gelegenheid om zelfstandig of samen met Buitenlandse Zaken op internationale fora op te treden door de toenemende Europese samenwerking en integratie. De groeiende wederzijdse afhankelijkheid van de nationale economieën, de internationale aanpak van grensoverschrijdende problemen en de als gevolg van de daardoor ontstane internationale vervlechting van allerlei terreinen van overheidsbemoeienis leidden ertoe dat steeds meer onderwerpen van het binnenlandse beleid op de agenda van het buitenlands beleid kwamen te staan. Om een paar voorbeelden te noemen: het internationale veiligheidsbeleid behoort tevens tot de verantwoordelijkheid van het Ministerie van Defensie; de zaken die binnen de Europese Gemeenschap behandeld worden vereisen intensieve samenwerking met vakdepartementen als Economische Zaken en Landbouw & Visserij en Milieu; een cultureel buitenlands beleid kan niet gevoerd worden zonder de Ministeries van Onderwijs en Wetenschappen en Welzijn, Volksgezondheid & Cultuur; Verkeer en Waterstaat heeft net als Buitenlandse Zaken een taak in de internationale luchtvaart. Kortom, in beginsel bewegen alle ministeries zich op het terrein van het buitenlands beleid. Een Speciaal Adviseur van het Ministerie van Buitenlandse Zaken omschreef deze situatie in een rapport van 1974 aldus: 'het totaal van het buitenlands beleid zou kunnen worden gedefinieerd als het totaal van binnenlandse aangelegenheden overgebracht naar buitenlandse verhoudingen'. Het gevolg hiervan is dat het Ministerie van Buitenlandse Zaken zich in een aantal aangelegenheden ontwikkelde van beleidsbepaler tot coördinator, want BZ bleef eerst verantwoordelijke voor de eenheid van het buitenlands beleid, en dat de rol van de Ministerraad door het veelvuldig interdepartementaal overleg groter werd.

Wat de ministeriële commissies betreft is Buitenlandse Zaken lid van de

• Ministeriële Commissie Noordzee Aangelegenheden (MICONA) en de
• Ministeriële Commissie voor de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (MICIV).

2.7 INTERDEPARTEMENTALE COMMISSIES: CONTACTEN VAN BZ MET ANDERE DEPARTEMENTEN OP AMBTELIJK NIVEAU

Volgens de 'Algemene Aanwijzingen voor de Rijksdienst inzake interdepartementale commissies' (1987) wordt onder een interdepartementale commissie verstaan, een commissie:

1. waarin meer dan één ministerie is vertegenwoordigd, en
2. waarvan meer dan de helft van de leden ambtenaar bij een ministerie is.

Dat geeft niet direct aanleiding tot instelling van veel interdepartementale commissies. Anderzijds behandelt Buitenlandse Zaken aangelegenheden met betrekking tot grote omvangrijke multilaterale organisaties als de EEG en de Verenigde Naties. Deze organisaties behandelen zo veel uiteenlopende zaken dat de instelling van interdepartementale commissies juist wel gerechtvaardigd is. Het feit echter dat Buitenlandse Zaken alleen verantwoordelijk is voor de politieke kant en niet voor de vaktechnische kant van de zaak, maakt dat weer minder voor de hand liggend. Voor beide organisaties bestaat ook maar één interdepartementale commissie. Desondanks is het totale aantal interdepartementale commissies, waarin Buitenlandse Zaken (al dan niet voorzitterschap en/of secretariaat bekledend) zitting heeft gehad in de onderzochte periode omvangrijk.

2.8 DE STATEN-GENERAAL

Het regeringsbeleid wordt voorbereid op de departementen van Algemeen Bestuur. Aan het hoofd van elk van deze departementen staat een minister (art. 44 lid 1 GW). De minister van Buitenlandse Zaken heeft de leiding over het departement, of Ministerie, van Buitenlandse Zaken en de vertegenwoordigingen in het buitenland en is verantwoordelijk voor het buitenlands beleid (art. 42 lid 2 GW). De ambtelijke leiding van het ministerie berust bij de secretaris-generaal. Het ministerie ondersteunt de minister bij de voorbereiding en uitvoering van het buitenlands beleid. Een wettelijke grondslag voor het bestaan van het beleidsterrein 'buitenlands beleid' is te vinden in de Grondwet van 1972. De tekst van artikel 58 luidt: 'De koning heeft het opperbestuur der buitenlandse betrekkingen. Hij bevordert de ontwikkeling der internationale rechtsorde.' In de Grondwetsherziening van 1987 is het eerste deel van dit artikel vervallen; het tweede deel is gehandhaafd, hoewel het woordje 'hij' is vervangen door 'de regering'.

2.10 NEDERLANDSE VERTEGENWOORDIGINGEN IN HET BUITENLAND

Strikt genomen zijn de vertegenwoordigingen van het Koninkrijk der Nederlanden in het buitenland geen afzonderlijke actoren. Zij maken deel uit van het ambtelijk apparaat van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Verspreid over de hele wereld verrichten zij werkzaamheden ten behoeve van de beleidsvoorbereiding en voeren zij beleid uit dat op het departement in Den Haag wordt gemaakt. Het zijn vooruitgeschoven posten van het departement.

2.11 EXTERNE ADVIESCOMMISSIES

2.12 VORMEN VAN GOUVERNEMENTELE INTERNATIONALE SAMENWERKING

Zoals hierboven al enige malen vermeld, is het Nederlands buitenlands beleid na de Tweede Wereldoorlog in toenemende mate georiënteerd op samenwerkingsverbanden met meerdere landen. Naast bilaterale betrekkingen, tussen twee staten, kwamen er multilaterale betrekkingen, tussen meerdere staten, tot stand. De multilaterale samenwerking kreeg gestalte in vele internationale verbanden. In deze verbanden is een aantal typen te onderscheiden:

• Conferenties: Een vorm van internationale samenwerking speelt zich af binnen conferenties. Een conferentie is een tijdelijke samenwerkingsvorm, die bijeen wordt geroepen om een bepaald onderwerp te behandelen, waarbij het de opzet is door die samenwerkingsvorm een door alle partijen te accepteren resultaat te bereiken. Voorbeelden van conferenties zijn: Ontwapeningsconferentie te Génève, de Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa te Stockholm (CVSE) en de Conferentie over Wederzijdse en Evenwichtige Vermindering van Strijdkrachten te Wenen (MBFR), de Intergouvernementele Groep voor Indonesië (IGGI).
• Intergouvernementele organisaties: Organisaties die geen eigen bevoegdheden hebben tegenover de verdragsluitende staten. Beslissingen kunnen slechts worden bereikt wanneer alle partners daarmee instemmen. Voorbeelden zijn: de Raad van Europa, de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) en de Verenigde Naties.
• Supranationale organisaties: Organisaties die eigen bevoegdheden hebben met betrekking tot wetgeving, rechtspraak en bestuur, waaraan de verdragsluitende landen zijn onderworpen. Een voorbeeld van een supranationaal samenwerkingsverband is de Europese Gemeenschap (EG).

Voor het Nederlands buitenlands beleid zijn internationale organisaties een platform om het Nederlands standpunt met betrekking tot diverse aangelegenheden uit te dragen en de Nederlandse belangen zo goed mogelijk te behartigen. Op welke wijze dat gebeurt en hoe groot de Nederlandse invloed is verschilt van organisatie tot organisatie en is afhankelijk van de rol, samenstelling, taak en structuur van de betreffende organisatie en het belang dat Nederland aan zo'n organisatie hecht. Er is immers in de praktijk van het besluitvormingsproces van een organisatie verschil tussen een intergouvernementele instelling (waarbij voor besluitvorming consensus nodig is) of een supranationale (besluitvorming bij meerderheid van, al dan niet gewogen, stemmen).

2.13 PARTICULIERE (INTER-)NATIONALE ORGANISATIES

Op het terrein van het buitenlandse beleid is een groot aantal internationale en nationale particuliere organisaties actief. Een aantal van deze organisaties, ook genoemd NGO's (niet-gouvernementele organisaties), wordt betrokken bij de beleidsvoorbereiding en/of uitvoering. Voorbeelden hiervan zijn de ontwikkelingsorganisaties Nederlandse Organisatie voor Internationale Ontwikkelingssamenwerking (NOVIB), Humanistisch Instituut voor Ontwikkelingssamenwerking (HIVOS), Centrale voor Bemiddeling bij Medefinanciering van Ontwikkelingsprogramma’s (CEBEMO) en Interkerkelijke Coördinatie Commissie voor Ontwikkelingsprojecten (ICCO), die werkzaam zijn op het beleidsterrein van het directoraat-geneneraal Internationale Samenwerking, en die in sommige gevallen beschouwd kunnen worden als uitvoerders van het DGIS-beleid. Daarnaast zijn er nog een heleboel andere particuliere organisaties actief op (delen van) het terrein van het buitenlands beleid. Een opsomming geven van deze organisaties is een ondoenlijke zaak.

In de eerste plaats omdat het een sterk wisselend bestand is en in de tweede plaats omdat het vrijwel onmogelijk is eenduidige criteria aan te leggen welke organisaties wel en welke organisaties niet opgenomen zouden moeten worden. Desalniettemin kunnen hier wel enkele voorbeelden genoemd kunnen worden: Amnesty International, Greenpeace, Artsen zonder Grenzen, Wereldwinkels, Interkerkelijk Vredesberaad (IKV), Centrum voor Informatie en Documentatie over Israël, Medisch Comité Nederland Vietnam etc.

3 HET DEPARTEMENT VAN BUITENLANDSE ZAKEN 1958-1990

3.1 DIRECTORAAT-GENERAAL POLITIEKE ZAKEN

3.1.1 Directie Europa (DEU), 1950-

Hij is/was:

• lid van de Nederlandse delegatie van de Internationale commissie voor de bescherming van de Rijn tegen verontreiniging, 1963-1990;
• lid van de Nederlandse delegatie van de Permanente commissie voor de coördinatie van de handelspolitiek (Benelux), 1950-1958;
• lid van de Nederlandse delegatie van de Administratieve raad voor de douaneregelingen (Benelux), 1950-1958;
• lid van de Nederlandse delegatie van de Raad voor de Economische Unie (Benelux), 1950-1958;
• lid van de Nederlandse delegatie van de Raad voor de Handelsaccoorden (Benelux), 1950-1958;
• lid van de Nederlandse delegatie van de Permanente consultatieve commissie voor de buitenlandse politiek der Beneluxlanden, 1955-1960 en 1961-1963 (voorzitter is DGPZ);
• voorzitter van de Interdepartementale coördinatiecommissie inzake de betrekkingen tussen de Benelux-regeringen en de Raadgevende Interparlementaire Benelux-Raad (1959-heden);
• voorzitter van de Interdepartementale commissie inzake Nationalisatievraagstukken, 1957-1964;
• lid van het Comité Coördination Politique van de EPS, 1970 heden.

Bij de instelling in 1950 bestond de directie uit vijf bureaus, te weten Westelijke Samenwerking (DEU/WS), West-Europa (DEU/WE), Oost-Europa (DEU/OE), Duitsland (DEU/DU) en Benelux (DEU/BE). In 1990 bestonden alleen nog de bureaus West-Europa en Oost-Europa. Hier onder wordt deze ontwikkeling, voor wat betreft organisatie en taken, nader uit de doeken gedaan. Vooraf gaat een overzicht van de wijzigingen van de regioverdeling per bureau.

Bureau Duitsland (DEU/DU), 1950-1953: Bondsrepubliek Duitsland, Saargebied, Berlijn en de Russische bezettingszone.

Bureau West-Europa (DEU/WE), 1950-1967: België (vanaf 1958, daarvoor bij DEU/BE), Cyprus (vanaf 1965, daarvoor bij DEU/OE), Denemarken, Finland, Frankrijk, Griekenland (vanaf 1965, daarvoor bij DEU/OE), Groot-Brittannië en Noord-Ierland, Ierland (Gids van 1950-1962; Gids vanaf 1967), Italië, Luxemburg (vanaf 1958, daarvoor bij DEU/BE), Noorwegen, Oostenrijk (in 1953 over naar DEU/ME), Portugal, Spanje, Turkije (vanaf 1965, daarvoor bij DEU/OE), Vaticaan (vanaf Gids van 1953), IJsland, Zweden, Zwitserland (in 1953 over naar DEU/ME).

Bureau Oost-Europa (DEU/OE), 1950-1990: Albanië, Bulgarije, Cyprus (in 1965 over naar DEU/WE), Duitse Democratische Republiek (vanaf 1988), Griekenland (in 1965 over naar DEU/WE), Hongarije, Joegoslavië (in Gids 1950 en vanaf 1972), Polen, Roemenië, Tsjechoslowakije, Turkije (in 1965 over naar DEU/WE), Ukraïne (alleen opgave in Gids 1950), Unie van Socialistische Sovjet Republieken, Wit-Rusland (alleen opgave in Gids 1950), Zuid-Slavië (t/m 1972; zie Joegoslavië).

Bureau Midden-Europa (DEU/ME), 1953-1967: Bondsrepubliek Duitsland (inclusief Russische bezettingszone), Saargebied (wordt in 1957 opgenomen in de Bondsrepubliek Duitsland), Berlijn, Oostenrijk, Zwitserland alsmede de Centrale Rijnvaartcommissie en het Internationaal orgaan voor de Ruhr.

Bureau Noord- en Midden Europa (DEU/ME), 1967-1988: België (vanaf 1986), Bondsrepubliek Duitsland, Berlijn, Sowjetrussische bezettingszone (t/m Gids 1969), Duitse Democratische Republiek (vanaf Gids 1970), Denemarken, Finland, Liechtenstein (alleen Gids 1988), Luxemburg (vanaf 1986; inclusief behartiging door Nederland van de Luxemburgse belangen), Noorwegen, Oostenrijk, IJsland, Zweden, Zwitserland, Politieke Benelux-aangelegenheden (vanaf 1986).

Bureau West- en Zuid-Europa (DEU/WE), 1967-1988: Andorra (alleen Gids 1988), België (in 1986 naar DEU/ME), Cyprus, Frankrijk, Griekenland, Groot-Britannië, en Noord-Ierland, Ierland, Italië, Luxemburg (in 1986 naar DEU/ME), Malta, Monaco, Portugal, San Marino (alleen Gids 1988), Spanje, Turkije, Vaticaanstad, Politieke Benelux-aangelegenheden (in 1986 naar DEU/ME).

Bureau West-Europa (DEU/WE), 1988- : Andorra, België, Bondsrepubliek Duitsland, Cyprus, Denemarken, Finlad, Frankrijk, Griekenland, Groot-Britannië en Noord-Ierland, Ierland, Italië, Liechtenstein, Luxemburg (inclusief behartiging door Nederland van de Luxemburgse belangen), Malta, Monaco, Noorwegen, Portugal, Oostenrijk, San Marino, Spanje, Turkije, Vaticaanstad, IJsland, Zweden, Zwitserland, alsmede Politieke Benelux-aangelegenheden.

Bureau Oost-Europa (DEU/OE), 1950-1990

Bureau Noord- en Midden-Europa (DEU/ME), 1967-1988

In 1967 vond er een herschikking plaats van de landen die behandeld werden door Bureau Midden-Europa en Bureau West-Europa. De Noord-Europese landen werden bij Bureau Midden-Europa gevoegd, dat nu Bureau Noord- en Midden-Europa ging heten; de Zuideuropese landen werden bij Bureau West-Europa gevoegd, dat de naam Bureau West- en Zuid-Europa kreeg. In 1988 werd bij een reorganisatie van de dirctie het bureau opgeheven. De behandeling van de DDR werd overgedragen aan het bureau Oost-Europa. De andere landen werden bij het bureau West-Europa gevoegd. Lid van de:

• Interdepartementale Coördinatiecommissie inzake de betrekkingen tussen de Beneluxregeringen en de Raadgevende Interparlementaire Beneluxraad (Coördinatiecommissie Interparlementaire Beneluxraad), 1986-1988.

Bureau West- en Zuid-Europa (DEU/WE), 1967-1988

Bij een herschikking van landen, in behandeling bij de Bureaus Midden-Europa en West-Europa werden de Zuid-Europese landen bij Bureau West-Europa gevoegd, dat de naam Bureau West- en Zuid-Europa kreeg. Secretariaat van de:

• Interdepartementale Coördinatiecommissie inzake de betrekkingen tussen de Beneluxregeringen en de Raadgevende Interparlementaire Beneluxraad (Coördinatiecommissie Interparlementaire Beneluxraad), 1967-1986.

Bureau West-Europa (DEU/WE), 1988-1990

In 1988 vond er een reorganisatie plaats van de directie, waarbij het bureau Noord- en Midden-Europa en het bureau West- en Zuid-Europa werden opgeheven. Op de DDR na, dat aan het bureau Oost-Europa werd toegevoegd, werden alle Westeuropese landen in één bureau ondergebracht. Secretariaat van de:

• Interdepartementale Coördinatiecommissie inzake de betrekkingen tussen de Beneluxregeringen en de Raadgevende Interparlementaire Beneluxraad (Coördinatiecommissie Interparlementaire Beneluxraad), 1988-1990.

Bureau Schadeclaims DDR (DEU/SD), 1973-1988

Dit bureau week als niet-beleidsbureau af van de andere DEU-bureaus. Het behandelde de individuele claims van Nederlandse natuurlijke en rechtspersonen op de Duitse Democratische Republiek vanwege schade ontstaan als gevolg van nationalisaties of andere overheidsmaatregelen. De beleidsbureaus hielden zich wel met schadeclaims bezig, maar dan ging het om politieke onderhandelingen op ambtelijk en diplomatiek niveau en niet om de daadwerkelijke behandeling van individuele claims (verifiëren vordering, opmaken van uitdelingslijsten). Tot en met 1970 was dat laatste gedaan door mr Van der Walle, achtereenvolgens bij DEU/OE, DWS, DEU/WE, chef DEU en chef DAZ. Een apart bureau voor de behandeling van schadeclaims was er bij DEU dus niet eerder geweest. Wel bij de directie Oosten. Daar bestond sinds 1969 het Bureau Schadeclaims Indonesië (DOA/SI). Dit bureau behandelde ook de schadeclaims die als gevolg van het Compensatie-akkoord met Egypte werden ingediend. Bij de behandeling van die zaken werkte het bureau dan onder de verantwoordelijkheid van het Bureau Midden-Oosten van de directie Afrika en Midden-Oosten (DAM/MO) en werd het aangeduid met sectie Uitvoering Compensatie-akkoord Egypte (DAM/CE). Voor de behandeling van de Oost-Duitse schadeclaims werd een soortgelijke regeling getroffen.

De claims werden door de ambtenaren van Bureau DOA/SI behandeld, die dan als DEU/SD ressorteerden dan onder chef DEU. De laatste vermelding in de Gids van DEU/SD is in 1988.

3.1.2 Directie Atlantische Samenwerking en Veiligheidszaken (DAV), 1976-

In 1988 werd DAV/ET opgeheven. Een nieuw Bureau Wapenbeheersing (DAV/WB) werd ingesteld. Ook de naam van de afdeling waaronder de bureaus ressorteren werd gewijzigd: DAV/PH werd omgezet in Afdeling Politieke Aangelegenheden en Wapenbeheersing (DAV/PW). In augustus 1990 werd de status van de twee afdelingen omgezet in die van bureau. Een Bureau Verificatie (DAV/VF) werd aan de directie toegevoegd, die zo uit vijf gelijkwaardige bureaus onder één directieleiding kwam te bestaan. Verder werden twee raadadviseurs aangesteld, één voor de coördinatie van politieke aangelegenheden (DAV/RP), tevens plaatsvervangend chef van de directie en één voor de coördinatie van militaire aangelegenheden (DAV/RM).

Op internationaal niveau is DAV vertegenwoordigd in de diverse werkgroepen en comités van de NAVO en de WEU. DAV vertegenwoordigt het ministerie van Buitenlandse Zaken in de

• Defensieraad.
• (interdepartementale) Werkgroep wapenbeheersing en nucleaire zaken (tot 1981)
• (interdepartementale) Stuurgroep wapenbeheersing en nucleaire zaken (1981-)

DAV is adviserend lid van de

• (externe) Adviescommissie inzake vraagstukken van ontwapening en internationale veiligheid en vrede (1964-1984)
• (externe) Adviesraad defensie aangelegenheden (1975-)
• (externe) Adviesraad voor de militaire productie (1978-)

Het Bureau Politieke Aangelegenheden (DAV/PN) houdt zich bezig met de algemene politieke aspecten van de multilaterale Oost-west verhoudingen en de politieke en veilgheidsvraagstukken en organisatorische aangelegenheden in de NAVO en de WEU. In 1988 kwamen daar het CVSE-proces (Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa) en de Europese Politieke Samenwerking (EPS) terzake bij. In het kader van interne decentralisatie van bevoegdheden ging het bureau voor de directie financieel-administratieve zaken behandelen (interne begroting, bijdragen internationale organisaties, subsidies).

In 1989 ging DAV/PN zich bezig houden met de de Weense onderhandelingen over de Conventionale Strijdkrachten in Europa (CSE) en de Weense onderhandelingen over Vertrouwen- en Veiligheidsversterkende Maatregelen (CSBM). DAV/PN is lid van de

• Conferentie over wederzijdse en evenwichtige vermindering van strijdkrachten (MBFR) coördinatiecommissie (1972-)

DAV/ET vertegenwoordigde Buitenlandse Zaken in de

• Contactcommissie schone motoren

Het nieuwe Bureau Wapenbeheersing nam in 1988 taken over van DAV/PN. Tot de taak behoorde nucleaire en conventionele wapenbeheersing in het kader van de Europese en Atlantische veiligheid, alsmede verificatie en vertrouwenwekkende maatregelen. Hieruit vloeit onder andere voort:

• ontvangen en begeleiden Sovjet-inspecteurs (inspectie in het kader van het INF-verdrag);
• doorgeleiden of ontwerpen, vaststellen en verzenden (in overleg met Defensie) van notificaties over oefeningen waaraan Nederlandse militairen deelnemen (uitvoering van het accoord van Stockholm, 1986);
• deelnemen aan besprekingen in de High-Level Task Force (HLTF) van de NAVO over conventionele wapenbeheersing (vanaf 1986);
• behandelen van kwesties betreffende de besprekingen over Veiligheid- en Vertrouwenbevorderende Maatregelen (naar aanleiding van de conferentie over Veiligheid- en Vertrouwenbevorderende maatregelen en Ontwapening in Europa, de EOC, 1984-1986);
• bijdragen aan opleiding van inspecteurs en begeleiders ten behoeve van verificatie CSE-verdrag;
• instrueren van PV Wenen CSE;
• instrueren PV Wenen EOC.

In 1990 werden de taakelementen met betrekking tot verificatie en uitvoering van wapenbeheersingsaccoorden door DAV/WB overgedragen aan het nieuwe Bureau Verificatie (DAV/VF). Het hoofd van de Afdeling Militaire Samenwerking en Productie (DAV/MC) was lid van het

• Nationaal overleg bescherming boorinstallaties Noordzee (1975-)

De twee raadadviseurs die in 1990 ten behoeve van DAV benoemd zijn, worden vooral ingezet ten behoeve van het internationale overleg. Bovendien is een van de twee plaatsvervanger van de chef, die veel vergaderingen in het buitenland bijwoont. Het Bureau Militaire Samenwerking (DAV/MS) houdt zich bezig met de defensiesamenwerking met Atlantische en Europese bondgenoten. Vanaf 1978 werkte DAV/MS aan het Long Term Defence Programme (LTDP) van de NAVO. Hiertoe worden rapporten bestudeerd en reacties op de aanbevelingen uit het programma geformuleerd. DAV/MS draagt bij aan de voorbereiding van de invoering van nieuwe militaire systemen, door deelname in interdepartementaal overleg, nota's aan de Staten-Generaal en beantwoording van Kamervragen. Het bureau verricht studies voor de analyse van militaire krachtsverhoudingen tussen Oost en West, studies van nieuwe wapentechnologieën, studies ten aanzien van de nationale defensieplanning (in samenwerking met het Ministerie van Defensie), bijdragen aan de Defensienota, studies ten behoeve van de Nuclear Planning Group (NPG) in de NAVO. De NPG kent ook ministeriële vergaderingen. In de HLG van de NAVO dragen DAV en DAV/MS het Nederlandse standpunt met betrekking tot taktische kernwapens uit.

DAV/MS vertegenwoordigt Buitenlandse Zaken in de

• (externe) Voorlopige adviesraad vrede en veiligheid (1985-)

Het Bureau Productie en Civiele Verdediging heeft de volgende elementen in het takenpakket: gezamenlijke productie, standaardisatie en aanschaf van militair materieel door Atlantische en Europese bondgenoten; logistieke samenwerking; uitvoer en doorvoer van militair materieel; civiele verdediging en wetenschappelijke samenwerking in NAVO-verband (Civiele verdedigingscommissie van de NAVO (SCEPC) en de Wetenschapscommissie). DAV/PC is adviserend lid van de

• Nationale Telecommunicatieraad en sub-commissies:
  • Commissie voor de controle van radiouitzendingen in oorlogstijd (1982-1992)
  • Nationale radio frequentie commissie (1982-1992)
  • Telegrafie en telefoniecommissie (1982-1992)
  • Werkgroep lange termijnplan telecommunicatie (1988-1992)
• Nederlands Defensie Research Coördinatie Comité (1965-)

en heeft voor Buitenlandse Zaken zitting in de

• Commissie betreffende de inschakeling van Nederland bij de Geallieerde Samenwerking op het gebied van Research, Ontwikkeling en Poductie van Nieuwe Wapens (1959-)
• Nederlands Defensie Research Coördinatie Comité (1965-)
• Interdepartementale werkgroep voor de vervanging van de F-104G in de Koninklijke Luchtmacht (1974-1979)
• Interdepartementale werkgroep vliegtuigvervanging (1974-1984)
• (interdepartementale) Werkgroep electromagnetische puls protectie (1986-1991)

3.1.2.1Korte schets van de civiele en militaire overleg- en beslissingsorganen van de NAVO

Van de Noord Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) vormt de Noordatlantische Raad het hoogste beslissingsorgaan. De Raad wordt voorgezeten door de Secretaris-Generaal van de NAVO. In de Raad zijn de lidstaten elk vertegenwoordigd door een Permanente Vertegenwoordiger (PV) met de rang van ambassadeur, die wordt bijgestaan door een nationale ambtelijke delegatie. Elke PV handelt volgens instructies van zijn regering.

De Raad komt tweemaal per jaar in ministeriële zitting bijeen, dat wil zeggen dat de lidstaten dan vertegenwoordigd zijn door hun ministers van Buitenlandse Zaken en van Defensie. In de geschiedenis van de NAVO kwam de Raad ongeveer tienmaal bijeen op topniveau, dat wil zeggen op het niveau van staatshoofden en regeringsleiders. De PV’s komen wekelijks bij elkaar 'in permanente zitting.' Het militair beleid wordt besproken in het Defensieplanningcomité (DPC), waaraan alle lidstaten, behalve Frankrijk deelnemen. Binnen zijn verantwoordelijkheid heeft het DPC in de praktijk dezelfde functies en dezelfde autoriteit als de Raad. Evenals de Raad vergadert het comité regelmatig op PV-niveau en tweemaal per jaar met de ministers van Defensie van de lidstaten. De Nucleaire Planninggroep (NPG) functioneert op hetzelfde niveau als het DPC en is het specifieke overlegforum voor nucleaire aangelegenheden. Samenstelling: zie DPC. IJsland neemt deel als waarnemer.

Onder de Raad functioneren een groot aantal Comités of Commissies en Werkgroepen. Deze bereiden het beleid voor, waarover de Raad beslist. De meeste Comités brengen verslag uit aan de Raad, een aantal aan het DPC of de NPG en sommige, die een gecombineerde civiele/militaire samenstelling hebben, aan alle drie. De Comités zijn samengesteld uit beleidsambtenaren van departementen van de lidstaten. Al naar gelang het onderwerp kunnen dat ambtenaren van de Ministeries van Buitenlandse Zaken, Defensie of Verkeer en Waterstaat zijn. Gezien het uitdijend aantal beleidsterreinen waarop de NAVO zich in de loop van de jaren is gaan bewegen (o.a. ook milieu, wetenschap) zijn hier meer departementen bij betrokken geraakt. Ook op deze beleidsterreinen worden soms ministeriële bijeenkomsten georganiseerd. Het hoogste militaire orgaan in de NAVO is het Militair Comité, dat voor telkens drie jaar gekozen wordt door de stafchefs van de lidstaten. Het Militair Comité adviseert aan de Raad en het DPC over militaire aangelegenheden.

Het geeft richtlijnen aan de Geallieerde Opperbevelhebbers, waarvan er drie zijn (één voor Europa, één voor het Atlantische Oceaangebied en één voor de Kanaalzone). Deze zijn verantwoordelijk voor het opstellen van verdedigingsplannen voor hun Oppercommando's en het leiden van militaire oefeningen in hun regio. Uitvoerend orgaan van het Comité is sinds 1967 de Internationale Militaire Staf (IMS). Voor 1967 fungeerde de Permanente Groep (Standing Group) als dagelijks bestuur van het Militair Comité. Het Bureau van de Secretaris-generaal en de Internationale Staf (IS) vormen de coördinerende organen van de NAVO. De administratieve organisatie wordt van daaruit bestuurd. Een aantal adjunct-secretarissen-generaal geeft leiding aan de divisies, die weer verdeeld zijn in directies waar planning, regelingen en programma's worden voorbereid die in de comités wordt besproken. De comités staan onder voorzitterschap van deze adjunct-secretarissen-generaal of directeuren. Los van de NAVO-organisatie bestaat er de Noordatlantische Assemblée, een interparlementaire organisatie waarin vertegenwoordigers van de parlementen van de lidstaten samen komen. In commissies en plenaire zittingen (tweemaal per jaar) worden alle aspecten van het NAVO-beleid besproken.

3.2 HET DIRECTORAAT-GENERAAL EUROPESE SAMENWERKING (DGES) 1958-

Het tot stand brengen en uitdragen van het Nederlandse beleid ten aanzien van de Europese economische samenwerking en integratie, alsmede ten aanzien van andere vraagstukken van buitenlandse economische politiek vormen de kern van de taak van het Directoraat-Generaal Europese Samenwerking (DGES). Voorts behoren de beleidsvorming ten aanzien van het internationale energiebeleid en beleidsvorming en coördinatie van het internationale milieubeleid tot de taken van DGES. In een aparte paragraaf van dit hoofdstuk wordt de totstandkoming van het EG-beleid op nationaal- en EG-niveau in het kort beschreven.

3.2.1 Organisatorische ontwikkeling

Per 1 februari 1958 werd een reorganisatie van kracht, waarbij een aantal organisatie-onderdelen werd opgeheven en een nieuw DG werd ingesteld. DGEM en DWS werden opgeheven, evenals het Bureau Benelux van de Directie Europa en het Bureau Atoomzaken van de Directie Internationale organisaties (DIO/AT). Ingesteld werden het Directoraat-Generaal Europese Samenwerking en - bij DGPZ - de Directie NAVO- en WEU-zaken (DNW). DGES stond in de loop van de jaren onder leiding van de volgende directeuren-generaal:

• 1958-1959 : jhr mr H.F.L.K. van Vredenburgh
• 1959-1962 : mr G.E. baron van Ittersum
• 1962-1973 : mr A.F.K. Hartogh
• 1973-1978 : mr F. Italianer
• 1978-1986 : drs H.C. Posthumus Meyjes
• 1986-1990 : jhr drs R.A. van Swinderen
• 1990- : Ch.R. van Beuge

DGES werd verdeeld in twee directies: Integratie Europa (DIE) en Vrijhandelszone en OEES (DVO). Beide directies waren voorts verdeeld in een aantal afdelingen en bureaus. Een Adviseur Atoomzaken (TMA) werd benoemd onder wie een Bureau Atoomzaken (AT) zou ressorteren. TMA zou direct onder de Directeur-generaal Europese Samenwerking ressorteren. Tenslotte werd ingesteld het Bureau Raad van Europa (RE), dat volgens de beschikking zou ressorteren onder chef DNW. Voor het einde van 1958 kwam het echter rechtstreeks onder de directeur-generaal te ressorteren. Voor de uitvoering van zijn taken zou TMA bijgestaan worden door TMA/AT en DVO/OA 'dat formeel ressorteert onder DVO, doch materieel functioneert onder leiding van TMA.' Voorts kwamen aangelegenheden betreffende de Raad van Europa ook onder de verantwoordelijkheid van TMA. Hiertoe kwam het Bureau RE onder TMA te ressorteren.

Toename van het aantal taken bij DIE maakte de instelling van een derde bureau, Bureau Algemene ondersteuning interne markt (DIE/AO) in 1980 noodzakelijk. De groei van DGES-taken en de veelvuldige afwezigheid in verband met internationaal en interdepartementaal overleg van de directeur-generaal, maakte in 1982 de instelling van een Plaatsvervangend Directeur-generaal Europese Samenwerking (Plv.DGES) noodzakelijk.

3.2.2. Taakontwikkeling

Het belang van de Europese samenwerking nam in de loop van de jaren vijftig snel toe. Na de ondertekening van de verdragen van Rome in 1957 legde de regering de zorg voor de coördinatie en de samenwerking van de departementen betrokken bij het EEG- en het Euratom-verdrag in handen van Buitenlandse Zaken. Het lag voor de hand de daarop gerichte activiteiten binnen het departement te bundelen in één directoraat-generaal. DGES kreeg als taak het formuleren van Nederlandse standpunten ten aanzien van Europese aangelegenheden, welke in OEES, Benelux, EEG, Raad van Europa en Euratom aan de orde mochten komen, alsmede het coördineren van interdepartementaal overleg om dat mogelijk te maken. Ook het uitdragen van Nederlandse standpunten in genoemde organisaties zou tot de taken van DGES gaan behoren. De voorbereiding van de Nederlandse bijdragen aan het Europese atoomenergiebeleid zou vanaf 1958 plaatsvinden bij een nieuwe organisatie-eenheid. TMA adviseerde behalve de departementsleiding ook de Commissie voor Atoom Energie (1955-1964, naar de voorzitter 'Commissie Fock' genaamd) en het Reactor Centrum Nederland (RCN) te Petten. Voorts coördineerde hij de uitvoering en toepassing van het Euratom-verdrag en stelde hij de instructies op voor de Nederlandse Permanente Vertegenwoordiger bij Euratom.

Bij de instelling van de functie Plv.DGES in 1982 werd besloten deze te combineren met die van Chef DRW. Specifieke taken van Plv.DGES: voorzitterschap van de IWWON (Interdepartementale Werkgroep Werving en Opvang Internationale Organisaties in Nederland), lid werkgroep Bos, lid werkgroep exportcontrole 'dual use'-goederen, coördinator audiovisueel EUREKA en voorzitterschap van WIA-DGES (Werkgroep Internationale Ambtenaren).

DES/EA was de opvolger van het Bureau Economische en Statistische Aangelegenheden van de Directie Vrijhandelszone en O.E.E.S. (DVO/ES) en werd in 1967 opgevolgd door het Bureau Economische Aangelegenheden (DES/EA). Belast met vraagstukken van economische politiek en van economische samenwerking en aangelegenheden van algemeen economisch karakter in de OESO. Tevens met betrekking tot vraagstukken inzake de economische en financiële politiek in de EEG. Ook belast met het beheer van de zgn. 'Wellink-faciliteit', waarmee door middel van een versnelde interdepartementale besluitvormingsprocedure internationale noodhulp geboden kan worden. Deze faciliteit was een onderdeel van het OS-begrotingsartikel 'Hulp in noodsituaties'.

Dit bureau nam een aantal taken over van het in 1967 opgeheven Bureau Algemene Zaken (DES/AZ) en was belast met werkzaamheden met betrekking tot de OESO met uitzondering van de DAC (Development Assistance Committee) en de OESO-consortia (de werkzaamheden inzake de Commissie voor Wetenschapspolitiek en de ENEA werden onder de directieven van DES bij DRW verricht); werkzaamheden met betrekking tot de Benelux Economische Unie; handelspolitieke vraagstukken, waaronder die met betrekking tot de ontwikkelingslanden en contacten met EFTA-landen ter zake van de EEG. DES/OB had een coördinerende bevoegdheid. Instructies werden opgesteld door DES/OB voor de PV-OESO.

Assistent Milieuzaken (DES/AM) 1972-1975 en Bureau Milieuzaken (DES/AM) 1975-1990

3.2.4 Directie Integratie Europa (DIE) 1958-1990

Bureau EEG en Benelux (DIE/EB) 1958-1964, Bureau EEG (DIE/EE) 1964-1981 en Bureau Europese Gemeenschappen (DIE/EE) 1981-

Bureau Algemene Integratie en EGKS (DIE/AE) 1958-1983, Bureau Algemene Integratie Europa (DIA/AE) 1983-1988 en Bureau Algemene Integratie (DIE/AE) 1988-

Bureau Algemene Ondersteuning Interne Markt (DIE/AO) 1980-

3.2.5 Directie Raad van Europa en Wetenschappelijke Samenwerking (DRW) 1961-1990

De opvolger van het Bureau Raad van Europa (DGES/RE) met ingang van 1961 en belast met dezelfde werkzaamheden als dat bureau (zie aldaar).

Dit bureau werd met het Bureau Atoomzaken in 1986 opgenomen in het Bureau Wetenschappelijke, Technologische en Nucleaire Samenwerking (DRW/WN). Tot aan die datum was het bureau belast met vraagstukken in verband met de wetenschappelijke samenwerking, voor zover van invloed op het buitenlands politieke beleid, in het bijzonder die vormen van samenwerking, welke hetzij in de Euratom en de Raad van Europa werden ontwikkeld, hetzij een autonoom karakter dragen. DRW/WS vertegenwoordigde Buitenlandse Zaken in de Interdepartementale Commissie voor Ruimteonderzoek en Technologie en bij het Interdepartementaal Overleg Wetenschapsbeleid. Deze taken werden door DRW/WN overgenomen.

DRW/AT had als voorganger het Bureau Atoomzaken (DGES/AT) en als opvolger het Bureau Wetenschappelijke, Technologische en Nucleaire Samenwerking (DRW/WN). DRW/AT voerde dezelfde taken uit als zijn voorganger. Organisatorisch was AT geplaatst onder DRW, maar functioneerde vanaf 1967 (opheffing DES/AO, waarvan het de taken overnam) met betrekking tot de European Nuclear Energy Agency (ENEA) onder de directieven van DES.

Bureau Wetenschappelijke, Technologische en Nucleaire Samenwerking (DRW/WN), 1986-1990

DRW/WN ontstond uit een samenvoeging van de bureaux Atoomzaken (DRW/AT) en Bureau Wetenschappelijke Samenwerking (DRW/WS) en diende zich bezig te houden met vraagstukken in verband met de wetenschappelijke samenwerking bij de vreedzame toepassing van kernenergie, voor zover van invloed op het buitenlands politieke beleid, onder andere in het kader van Euratom, het Verdrag van Almelo (URENCO), de IAEA, de OESO/NEA en in bilateraal verband; de bemiddeling bij de plaatsing van Nederlanders bij cursussen en installaties op atoomgebied in het buitenland; de behandeling van internationale samenwerking op het gebied van wetenschap en technologie, onder andere met betrekking tot ruimtevaart (ESA en internationale satellietorganisaties), EUREKA (inclusief Eureka Audiovisueel), EGwetenschappelijke en technologische programma’s, en CERN (Organisation Européenne pour la Recherche Nucléaire). Tevens was DRW/WN belast met de coördinatie van het beleid inzake Antarctica.

3.2.6 Totstandkoming EG-beleid op nationaal- en EG-niveau

DGES fungeert als intermediair tussen de Europese instellingen en de Nederlandse vakdepartementen. Hoewel de vakdepartementen (in toenemende mate) direct contact hebben met de Europese instellingen, vormt DGES het orgaan dat de totstandkoming van Nederlandse standpunten op Europees gebied coördineert en uitdraagt via de Nederlandse vertegenwoordigers in de Europese instellingen. Van de Europese samenwerkingsverbanden is de het omvangrijkste en misschien wel belangrijkste. In het navolgende hoofdstuk worden plaats en functie van de Directie Integratie Europa in het taakgebied nader uiteengezet. De onderwerpen die door de EG worden behandeld, worden door de Europese Commissie als voorstel aan een voor dat specifieke onderwerp ingestelde werkgroep te Brussel voorgelegd. De werkgroep dient tot een gemeenschappelijk standpunt te komen.

Verder beschikt de EG over een eigen Rekenkamer, die de inkomsten en uitgaven van de Gemeenschap controleert en een eigen bank, de Europese Investeringsbank (EIB). Deze laatste drie instellingen zijn in Luxemburg gevestigd.

4 HET DIRECTORAAT-GENERAAL INTERNATIONALE SAMENWERKING (DGIS) 1964-

4.1 DGIS

4.1.1 Instelling van het DGIS

4.1.2 De taakontwikkeling van het DGIS

De taakomschrijving van het DGIS luidde bij de instelling in 1964: "Behandeling van alle aangelegenheden met betrekking tot de Verenigde Naties en haar organen, met dien verstande dat de Directeur-Generaal Politieke Zaken verantwoordelijk blijft voor de eenheid van het beleid van het Departement op buitenlands politiek terrein. Voorts alle zaken met betrekking tot de hulpverlening aan minder-ontwikkelde landen. Algemene departementale en interdepartementale coördinatie op het gebied van deze taken".

Slechts de zinsnede met betrekking tot de verantwoordelijkheid van de Directeur-Generaal Politieke Zaken ontbreekt vanaf 1986 met de instelling van de Directie Politieke VN-zaken (DPV), een directie die onder het Directoraat-Generaal Politieke Zaken ressorteerde. Voor het overige werd de breed geformuleerde taakstelling niet veranderd. Het statische element in de taakomschrijving werd echter ruimschoots gecompenseerd door de bij tijd en wijle explosieve organisatorische veranderingen en de personele groei van het Directoraat- Generaal en de daaronder ressorterende directies.

4.1.3 De Directeur-Generaal Internationale Samenwerking

De functie van DGIS werd in de periode 1964-1990 achtereenvolgens uitgeoefend door:

• 1964-1974 drs. J. Meijer
• 1974-1980 mr. L.H.J.B. van Gorkom
• 1980-1983 drs. R.J. van Schaik
• 1983-1988 drs. J.B. Hoekman
• 1988-1992 dr. N.H. Biegman

De DG Internationale Samenwerking was voorzitter van de Directieraad van het DGIS (het Directorium) en had zitting in de Coördinatie Commissie Ontwikkelingssamenwerking. De DG werd bijgestaan door een plaatsvervangend DG. In het begin van de jaren tachtig werd hij zelfs bijgestaan door 3 plaatsvervangend DG's, waarvan er 2 tevens hoofd van een directie of bureau waren.

4.1.4 De organisatorische ontwikkeling

De organisatorische ontwikkeling van DGIS heeft zich niet langs de lijnen van geleidelijkheid voltrokken. De drie directies en een stafeenheid die bij de start in 1964 onder de DG Internationale Samenwerking vielen, waren in 1990 uiteengevallen in zeven directies, een inspectiedienst, een stafbureau, twee administratief ondersteunende afdelingen en een importbevorderend centrum.

De voornaamste reorganisatie speelde zich af aan het eind van jaren zeventig toen de min of meer traditioneel geworden scheiding tussen technische en financiële hulpverlening werd opgeheven en voor een regionale benadering werd gekozen met daarnaast een aantal directies voor beleidsontwikkeling en voor de uitvoering van functionele of speciale OS-programma's. Een meer gedetailleerde beschrijving van de organisatorische ontwikkeling is bij de betreffende directies te vinden. De Directeur-Generaal Internationale Samenwerking had in de loop van de tijd ook rechtstreeks verschillende (staf-)bureaus onder zijn hoede.

Bureau Beleidsvoorbereiding (DGIS/SA), 1964-1990

Bureau Juridische Zaken (DGIS/JR) 1980-1990

4.2 DIRECTIE INTERNATIONALE ORGANISATIES (DIO), 1965-1990

4.2.1 Organisatie

In 1965 bestond DIO uit het Bureau Documentatie en Administratieve Zaken en twee afdelingen. Het Bureau Documentatie en Administratieve Zaken (DIO/DA) bleef over de gehele onderzochte periode ongewijzigd functioneren. De Afdeling Politieke en Internationale Veiligheidszaken (DIO/PI) was verdeeld in een Bureau Politieke Zaken (DIO/PZ) en een Bureau Ontwapening en Internationale Vredesvraagstukken (DIO/OV). Het Bureau DIO/OV werd in 1984 omgezet in een afdeling met dezelfde naam.

Aan deze afdeling werden de volgende bureaus verbonden: Bureau Nucleaire Wapenbeheersing en Ontwapening (DIO/NW) en het Bureau Niet-nucleaire Wapenbeheersing en Ontwapening (DIO/NN). Deze afdelingen en bureaus ressorteerden organisatorisch onder de vleugels van de Directeur-generaal Internationale Samenwerking (DGIS), maar de Directeur-generaal Politieke Zaken (DGPZ) was verantwoordelijk voor de politieke aspecten van het door DIO voorgestelde beleid, dit om de eenheid in het te voeren buitenlands beleid te waarborgen. Ter formalisering van deze situatie werden in 1985 DIO/PZ en DIO/OV met de bijbehorende bureaus ondergebracht in de onder DGPZ ressorterende Directie Politieke VN-Zaken (DPV), bestaande uit het Bureau Politieke Zaken (DPV/PZ) en de Afdeling Ontwapening en Internationale Vredesvraagstukken (DPV/OV). DPV/OV omvatte de Bureaus DPV/NW en DPV/NN. Onder de Afdeling Economische en Sociale Zaken (DIO/EZ) ressorteerden de bureaus Sociale Zaken en Congressen (DIO/SC), Economische Zaken en Regionale Commissies (DIO/ER) en Coördinatie en Gespecialiseerde Organisaties (DIO/CG). Aan DIO/EZ werd in 1969 het Bureau UNCTAD-Zaken (DIO/UC) toegevoegd. Dat bureau zou slechts tot 1975 blijven bestaan. DIO/SC werd in 1974 omgezet in het Bureau Sociale en Juridische Zaken (DIO/JS). Bij een reorganisatie in 1976 werden de bestaande bureaus gepromoveerd tot Afdelingen. DIO/JS werd de Afdeling Juridische en Sociale Zaken (DIO/JS) met de daarbij behorende Bureaus Humanitaire en Juridische Aangelegenheden (DIO/HJ) en Sociale en Milieuzaken (DIO/SM). DIO/ER werd de Afdeling Economische en Handelspolitieke Zaken (DIO/EP) met het Bureau Economische en Regionale Commissies (DIO/ER) en het Bureau Handelspolitieke Zaken en Grondstoffen (DIO/HG). Het Bureau DIO/CG werd herdoopt in de Afdeling Coördinatie en Budgettaire Zaken (DIO/CB).

Deze afdeling werd onderverdeeld in het Bureau Budgettaire en Administratieve Aangelegenheden (DIO/BD) en het Bureau Coördinatie en Gespecialiseerde Organisaties (DIO/CG).

4.2.2 Taken

4.2.3 Bureau Documentatie en Administratieve Zaken (DIO/DA), 1964-1990

Beheer, distributie en uitlening van VN-documenten en -publicaties en het verstrekken van informatie uit dit materiaal.

4.2.4 Afdeling Juridische en Sociale Zaken (DIO/JS), 1975-1990

Omvatte de bureaus DIO/HJ en DIO/SM.

Bureau Humanitaire en Juridische Aangelegenheden (DIO/HJ), 1975-1990

Belast met de behandeling van humanitair-juridische aangelegenheden, in het bijzonder mensenrechten, in de Algemene Vergadering van de VN, in de ECOSOC, in de Commissie voor de Rechten van de Mens en in andere wereldwijd opererende internationale organisaties. Tevens verzorgde DIO/HJ de juridische aangelegenheden in het kader van de VN en andere wereldwijd opererende organisaties.

Bureau Sociale- en Milieuzaken (DIO/SM), 1975-1989

DIO/SM had een beleidsvoorbereidende taak inzake de sociale aangelegenheden in de AVVN, de ECOSOC, de Commissie voor Sociale Ontwikkeling, de Bevolkingscommissie. Tevens behandeling van zaken betreffende vrouwenemancipatie, vluchtelingen, rampenhulp en verdovende middelen in de desbetreffende organen van de VN, alsmede betreffende het kinderfonds van de VN (UNICEF). Het behandelen van milieuvraagstukken in het kader van de beheersraad van de VN voor het Milieuprogramma (UNEP), de ECOSOC en de Algemene Vergadering der VN en aangelegenheden betreffende niet-gouvernementele organisaties en congressen behoorden eveneens tot het takenpakket van dit bureau.

4.2.5 Afdeling Economische en Handelspolitieke Zaken (DIO/EP), 1975-1990

Omvatte de bureaus DIO/ER en DIO/HG.

Bureau Economische Zaken en Regionale Commissies (DIO/ER), 1964-1990

Dit bureau was belast met de beleidsvoorbereiding en de coördinatie van het beleid met betrekking tot de behandeling van economische onderwerpen in de VN en in de Regionale Commissies (ECE, ECAFE, ECLA, ECA), het Speciale Fonds, grondstoffenovereenkomsten, GATT, Internationale Bank, IMF, ICF en IDA, UNDP, UNIDO, Wereldbank, WFP, IBRD. Tevens verzorgde het bureau aangelegenheden inzake het internationaal toerisme en de UN Advisory Committee on the Application of Science and Technology to Development.

Bureau Handelspolitieke Zaken en Grondstoffen (DIO/HG), 1975-1990

Het beleid inzake de ontwikkelingsaspecten met betrekking tot de handelspolitiek en grondstoffen, alsmede met betrekking tot verandering van handels- en productiestructuren werd verzorgd door DIO/HG. In het verlengde hiervan behandelde het bureau ook de zaken met betrekking tot de UNCTAD, de GATT, de autonome intergouvernementele grondstoffenorganisaties en de voedselveiligheid, -handel en -produktie.

4.2.6 Afdeling Coördinatie en Budgettaire Zaken (DIO/CB), 1975-1990

Omvatte de Bureaus DIO/BD en DIO/CG.

Bureau Budgettaire en Administratieve Aangelegenheden (DIO/BD), 1975-1990

DIO/BD had tot taak de behandeling van de personele, administratieve en budgettaire kwesties in de VN en in de Gespecialiseerde Organisaties. In het kader hiervan was het bureau tevens belast met de coördinatie van de opstelling van het deel van de begroting van het ministerie van Buitenlandse Zaken waarvoor DIO verantwoordelijkheid draagt. Het bureau kon subsidie verstrekken aan instellingen werkzaam op het terrein van de directie. Naast deze inhoudelijke taken was DIO/BD ook verantwoordelijk voor de organisatorische en administratieve aangelegenheden met betrekking tot de uitzending van Nederlandse delegaties naar internationale bijeenkomsten, onder andere in het kader van de Verenigde Naties.

Bureau Coördinatie en Gespecialiseerde Organisaties (DIO/CG), 1964-1990

Dit bureau was belast met de beleidsvoorbereiding met betrekking tot de Internationale Atoomorganisatie en de Gespecialiseerde Organisaties (ILO, FAO, WHO, UNESCO, UPU, ITU, ICAO, WMO, IMCO, WIPO, IAEA); de behandeling van administratieve kwesties in de VN en de coördinatie van het door Nederland te voeren beleid met betrekking tot de economisch sociale activiteiten van de VN en van de werkzaamheden van de bovengenoemde organisaties.

4.2.7 Afdeling Ontwapening en Internationale Vredesvraagstukken (DIO/OV), 1983-1985

Omvatte de bureaus DIO/NN en DIO/NW.

Bureau Niet-nucleaire Wapenbeheersing en Ontwapening (DIO/NN), 1983-1985

Verzorging van de beleidsvoorbereiding betreffende wapenbeheersing, wapenbeperking en ontwapening op niet-nucleair gebied, zowel van algemene als van regionale aard, alsmede vredesonderzoek, internationale vredesbewegingen en -activiteiten. Voerde het secretariaat van de Adviescommissie inzake Vraagstukken van Ontwapening en Internationale Veiligheid en Vrede.

Bureau Nucleaire Wapenbeheersing en Ontwapening (DIO/NW), 1983-1985

Beleidsvoorbereiding van zaken betreffende nucleaire wapenbeheersing, wapenbeperking en ontwapening, zowel van algemene als van regionale aard, alsmede de coördinatie van het beleid inzake de niet-verspreiding van kernwapens, waaronder waarborgen tegen het niet-vreedzaam gebruik van kernenergie.

4.3 CENTRUM TOT BEVORDERING VAN DE IMPORT UIT ONTWIKKELINGSLANDEN (CBI) 1971-

4.3.1 Organisatorische ontwikkeling

4.3.2 Organisatie

4.3.3 Taken en activiteiten van het CBI

Bureau Administratieve Zaken (CBI/AZ), 1972-1985 en het Bureau Algemene en Comptabele Aangelegenheden (CBI/CZ), 1985-

De taken van de Bureaus AZ en CZ betroffen het financieel beheer van het CBI, het verzorgen van het archief en de documentatie. Deze taak werd over de periode 1972-1990 niet gewijzigd. De naamsverandering vond slechts plaats om de taakinhoud van het bureau beter in de naamgeving tot uiting te laten komen.

Bureau Bedrijfsbemiddeling en Handelsbevordering (CBI/BH), 1972-1985 en het Bureau Handelsbevordering en Bedrijfsbemiddeling (CBI/HB), 1985-

Bij de instelling in 1972 kreeg CBI/BH als taak opgedragen: het leggen en bevorderen van contacten tussen exporteurs uit ontwikkelingslanden en importeurs uit West-Europa. In dit kader dienden de volgende activiteiten te worden verricht:

• verstrekken van inlichtingen en documentatie over handel en industrie;
• onderhouden van contacten met bedrijfsleven over afzetmogelijkheden van producten;
• het bevorderen van handelscontacten door het organiseren van projecten (tentoonstellingen, publicaties, beurzen e.d.);
• het ontvangen van handelsmissies uit ontwikkelingslanden en het stimuleren van ontmoetingen met importeurs in West-Europa.

De naamsverandering van het bureau in 1985 bracht geen wijziging in de uit te voeren taken met zich mee.

Bureau Internationale Liaison en Overheidsinformatie (CBI/LO), 1972-1985 en het Bureau Internationale Projecten en Kennisoverdracht (CBI/IK), 1985-

Het Bureau CBI/LO had als taak het voorbereiden van, adviseren over en uitvoering geven aan beleid van het International Trading Centre (ITC) van UNCTAD/GATT te Genève en het ten behoeve van deze organisatie organiseren van informatieprojecten in Nederland voor deelnemers uit ontwikkelingslanden. CBI/IK behield deze taken en diende tevens te zorgen voor de begeleiding van exportbevorderende organisaties in ontwikkelingslanden en Nederland, het samen met deze organisaties opstellen van jaarplannen en het uitvoeren van die jaarplannen.

4.3.4 Raad van Advies van het CBI, 1971-

De Raad van Advies van het CBI werd op 4 februari 1971 door minister Udink, minister zonder portefeuille belast met aangelegenheden betreffende ontwikkelingssamenwerking, geïnstalleerd. De Raad had tot taak de directeur van het CBI in zijn werkzaamheden bij te staan en vergaderde minimaal twee maal per jaar. De adviezen van de Raad waren bindend. In de Raad waren naast het DGIS de volgende instellingen vertegenwoordigt:

• de Directeur van de Economische Voorlichtingsdienst;
• een vertegenwoordiger van het Ministerie van Landbouw & Visserij;
• een vertegenwoordiger van de Kamer van Koophandel te Rotterdam;
• een vertegenwoordiger van het Verbond van de Nederlandse Groothandel;
• een vertegenwoordiger van het Nederlands Economisch Instituut;
• een vertegenwoordiger van de Nederlandse Organisatie voor Internationale Bijstand (NOVIB).

4.3.5 Actoren in het taakgebied van het CBI

• International Trade Centre (ITC) UNCTAD/GATT te Genève
• Directoraat-Generaal Internationale Samenwerking (DGIS)
• Directoraat-Generaal Buitenlandse Economische Betrekkingen (DG BEB)
• Bedrijfsleven in Nederland (importeurs)
• Bedrijfsleven in ontwikkelingslanden (exporteurs)
• Overheid ontwikkelingslanden
• Handelsmissies

4.4 REGIONALE ONTWIKKELINGSSAMENWERKINGSDIRECTIES (DAL, DLAen DAF), 1980-

4.4.1 Instelling

Uit de boedel van DTH, DFO en DOS werd in 1980 een drietal regionale ontwikkelingssamenwerkingsdirecties samengesteld die verantwoordelijk waren voor het bilaterale ontwikkelingssamenwerkingsbeleid. Onder leiding van de Plaatsvervangend DGIS/BS dienden zij te functioneren als 'brug' bij het integreren van beleidsformulering en beleidsuitvoering. Enerzijds dienden zij op basis van de praktijk van de uitvoering bij te dragen aan de formulering van het bilaterale en algemene ontwikkelingsbeleid en anderzijds moesten zij zorgen dat dit geformuleerd beleid in de praktijk werd verwezenlijkt.

4.4.2 Doel

4.4.3 Taken

Elk bureau droeg, bijgestaan door staf- en hulpafdelingen, de primaire verantwoordelijkheid voor en was belast met de beleidsvorming, -coördinatie, -programmering, -uitvoering, en -evaluatie van de bilaterale ontwikkelingssamenwerking met betrekking tot de landen in de toegewezen regio:

1. Beleidsvorming
   De bureaus dienden een bijdrage te leveren aan de vorming van het bilaterale ontwikkelingsbeleid en de concrete vertaling van deze meer algemene beleidsuitgangspunten:
   • analyseren van politieke, economische en sociale situaties en behoeften van ontwikkelingslanden;
   • aan elkaar relateren van behoeften en mogelijkheden van ontwikkelingslanden en de algemene uitgangspunten van het Nederlandse ontwikkelingssamenwerkingsbeleid;
   • het voorbereiden van het ten opzichte van landen in een bepaalde periode te voeren ontwikkelingssamenwerkingsbeleid (hulpmethoden, kanalen, allocatie, hulpvoorwaarden, projecten), hetgeen onder andere zijn neerslag vond in het zogenaamde landenbeleidsdocument';
   • organiseren, voorbereiden, deelnemen en in voorkomend geval leiding geven aan het bestedingsoverleg met de betreffende landen, en verzorgen van de follow-up hiervan; hetzelfde gold voor ander bilateraal beleidsoverleg.
2. Beleidscoördinatie
   In een initiërende rol moesten de bureaus zorgdragen voor:
   • mogelijke coördinatie van de door Nederland gefinancierde hulpactiviteiten in een (groep van) ontwikkelingsland(en), rekening houdend met de zorg voor de verschillende samenwerkingsvormen bestaande verantwoordelijkheden en procedure-instructies;
   • het doen van voorstellen om met de onderscheiden hulpprogramma's een groter gezamenlijk effect te bereiken;
   • waar nodig en mogelijk coördineren van het Nederlandse hulpbeleid in een (groep van) ontwikkelingsland(en) met het beleid en/of activiteiten van andere multilaterale, bilaterale donoren;
   • het actief volgen van het beleid van andere donoren;
   • het deelnemen aan het overleg met instellingen en donoren.
3. Beleidsplanning en -programmering
   Voorbereiden, concretiseren en vaststellen van hulpprogramma's
   • vaststellen van de acties die ondernomen moeten worden om het beleidsplan uit te voeren.
   • vaststellen van overleg dat nog gevoerd moet worden om de activiteiten te kunnen uitvoeren, informatie die nog moet worden ingewonnen, middelen die verkregen moeten worden;
   • bijstellen van het programma, bijvoorbeeld wanneer blijkt dat aan beleid- en randvoorwaarden niet voldaan kon worden.
4. Beleidsuitvoering
   De bureaus moesten er voor zorgdragen dat overeengekomen activiteiten en plannen werden gerealiseerd door ze voor te bereiden en de uitvoering te organiseren, dat wil zeggen:
   • projectidentificatie, -voorbereiding en -waardering en afstemming op nationale en lokale plannen, alsmede op gebruiken, gewoonten, wetten, organisaties, e.d. van het ontwikkelingsland;
   • betrekken van de adviesinstantie of onafhankelijke adviseurs bij de voorbereiding en begeleiding;
   • vaststellen van de bronnen waaruit en de randvoorwaarden waaronder gefinancierd werd;
   • toepassen van de procedures met betrekking tot de financiële hulp, waaronder binding en ontbinding, waar nodig in overleg met Financiën, Economische Zaken;
   • het geven van informatie aan en het voeren van overleg met het bedrijfsleven;
   • afstemming op uitvoerende hulpactiviteiten van derden;
   • actie, met name op de projectuitvoering (mensen, middelen, consultants);
   • project follow-up en evaluatie voorbereiden en begeleiden;
   • advies aan, overleg met en ondersteuning van activiteiten van andere afdelingen van DGIS, van ambassades en soms van derden.
5. Evaluatie van beleid en beleidsuitvoering
   In samenwerking met het ontvangende land moest worden gezorgd voor verzameling, bewerking en behandeling van informatie over het effect van het bilaterale landenbeleid in relatie tot het Nederlands ontwikkelingssamenwerkingsbeleid en over de voortgang en uitvoering van programma’s en projecten.
6. Ontwikkeling van instrumenten ten behoeve van het management
   Tezamen met andere eenheden moesten de bureaus nieuwe hulpvormen en werkmethodieken (programmering, analyse, programma- en projectmanagement, evaluatie) ontwikkelen op basis van knelpunten in de programma's en projecten, die uitgevoerd werden en op basis van nieuwe ontwikkelingen in het denken over ontwikkelingssamenwerking, de ervaringen, die elders werden opgedaan bij het hanteren van nieuwe methodieken en technieken. Voorts dienden een aantal met bovenstaande activiteiten in verband staande, maar niet rechtstreeks op het primaire werkproces betrekking hebbende werkzaamheden te worden uitgevoerd zoals:
   • beantwoorden van Kamervragen;
   • schrijven van nota's en redevoeringen voor de Minister en leiding DGIS;
   • verstrekken van informatie aan derden.

4.4.4 Actoren

• consultants
• individuele deskundigen
• adviesinstanties
• Nederlandse Investeringsbank voor Ontwikkelingslanden (NIO)
• Financiën
• Economische Zaken
• Landbouw en Visserij
• Medefinancieringsorganisaties
• Ambassades
• Hulp ontvangende landen
• Overige directies en bureaus van DGIS

4.4.5 Directie Ontwikkelingssamenwerking Afrika (DAF) 1980-

4.4.5.1 Instelling en organisatorische ontwikkeling

Vanaf 1983 waren dit de bureaus Midden- en Oost Afrika (DAF/MF, Burundi, de Comoren, Kenya, Madagascar, Mauritius, Reunion, Rwanda, Seychellen, Tanzania, Uganda en Zaïre), Noord- en Oost-Afrika (DAF/NF, Algerije, Djibouti, Egypte, Libië, Malta, Marokko, Soedan, Somalia, Tunesië en de Westelijke Sahara), West-Afrika (DAF/WF, Benin, Burkina Faso, Centraalafrikaanse Republiek, Equatoriaalguinee, Gabon, Gambia, Ghana, Guinee Bissau, Ivoorkust, Kaapverdië, Kameroen, Congo, Liberia, Mali, Mauretanië, Niger, Nigeria, Senegal, Sierra Leone, Tsjaad en Togo) en Zuidelijk Afrika (DAF/ZF, Angola, Botswana, Lesotho, Malawi, Moçambique, Namibia, Saô Tome en Principe, Swaziland, Zambia, Zimbabwe en Zuidafrika).

4.4.6 Directie Ontwikkelingssamenwerking Azië en Algemene Financiële Aangelegenheden (DAL), 1980-1983 en de Directie Ontwikkelingssamenwerking Azië (DAL) 1983-

4.4.6.1 Instelling en organisatorische ontwikkeling

4.4.6.2 Taakontwikkeling

DAL was belast met de behandeling van de aangelegenheden met betrekking tot de financieel-economische ontwikkelingssamenwerking in multilateraal verband, de coördinatie van de verschillende vormen daarvan, met uitzondering van de speciale programma's categorie III en het voorbereiden en uitvoeren van het bilaterale ontwikelingssamenwerkingsbeleid voor zover het de landen in Azië betrof.

4.4.6.3 Bilaterale ontwikkelingssamenwerking, 1980-

De diverse regionale bureaus hadden als taak het voorbereiden en uitvoeren van het bilaterale ontwikkelingsbeleid voor de in hun regio vallende landen. Dat waren de bureaus Oost-Azië (DAL/OA), sinds 1987 Indonesië en Oost-Azië (DAL/OA, Brunei, China, de Filipijnen, Hong Kong, Indonesië, Korea, Macao, Maleisië, Mongolië, de Pacific Eilanden, Singapore en Taiwan (sinds 1987)), West- en Zuid-West Azië (DAL/WZ, Afghanistan, Bahrein, Irak, Iran, Jemen, Jordanië, Katar, Koeweit, Libanon, Oman, Pakistan, Saudiarabië, Syrië, de Verenigde Arabische Emiraten), Zuid-Oost Azië (DAL/ZO, Bangladesh, Burma, Cambodja, Laos, Thailand, Vietnam) en Zuid-Azië (DAL/ZZ, India, de Malediven, Nepal, Sri Lanka).

4.4.7 Directie Ontwikkelingssamenwerking Latijns-Amerika (DLA), 1980-

4.4.7.1 Instelling en organisatorische ontwikkeling

4.5 FUNCTIONELE ONTWIKKELINGSSAMENWERKINGSDIRECTIES (DMP, DPO, DST)

4.5.1 Directie Multilaterale Financiële Ontwikkelingssamenwerking en Speciale Programma’s (DMP), 1983-1986 en de Directie Multilaterale Ontwikkelingssamenwerking en Speciale Programma’s (DMP) 1986-

4.5.1.1 Instelling en organisatorische ontwikkeling

In 1983 werd de Directie Ontwikkelingssamenwerking Azië gereorganiseerd. De aanzet daartoe werd reeds eind 1981 gegeven op voorstel van het Directorium van DGIS. Een deel van de taken van DAL/MU en DAL/PG werd, tezamen met een aantal taken van DGIS/CD in een nieuwe Directie Multilaterale Financiële Ontwikkelingssamenwerking en Speciale Programma's (DMP) ondergebracht. De overwegingen voor deze reorganisatie waren:

• De ongelijksoortige werkzaamheden van DAL. Enerzijds omdat de Azië-activiteiten veel van de multilaterale-activiteiten verschilden, anderzijds omdat binnen DAL/MU in de verschillende bureaus ongelijksoortige activiteiten werden verricht;
• De te grote 'span of control' voor leiding DAL;
• De extra politieke aandacht die de multilaterale-activiteiten kregen;
• De gewenste coördinatie op directieniveau van DGIS/CD-activiteiten;

Het dagelijks toezicht op de nieuwe directie wat de organisatorische en personele aspecten van haar functioneren betrof werd op grond van praktische overwegingen en de raakvlakken van de directie met de bilaterale ontwikkelingssamenwerking gelegd bij Plaatsvervangend DGIS/BS (één van de drie Plv. DG's). Afgesproken werd wel dat voor Multilaterale Financiële Ontwikkelingssamenwerking en EEG-aangelegenheden beleidsinstructies werden vastgesteld door Plv. DGIS/SA, voor Voedselhulpzaken door Plv. DGIS en voor betalingsbalanssteun en humanitaire noodhulp door DGIS. Andere in de directie voorkomende zaken behoorden tot de competentie van Plv. DGIS/BS.

Bureau EEG-Aangelegenheden (DMP/EG), 1983-1990

Het Bureau EEG-Aangelegenheden functioneerde vanaf 1983 en was de opvolger van het bureau DAL/EG. Het bureau was evenals DAL/EG belast met de behandeling van de coördinatie en behandeling van alle OS-relevante EEG-aangelegenheden; de coördinatie van de OS-standpunten bepaling inzake het EEG-overleg en de behandeling van projectvoorstellen inzake EOF, Niet-Geassocieerde Landen, EIB, en EG-voedselhulp.

Dit van 1983 tot 1985 opererende bureau was de opvolger van het Bureau Voedselproduktie en Voedselprogramma's (DAL/VL). Enerzijds bepaalde het bureau het beleid met betrekking tot hulpverlening via de verschillende kanalen, anderzijds behandelde DMP/VL het sectorprogramma voedselproduktie en voeding (categorie IV van de begroting). De taken van het bureau bestonden uit het voorbereiden en deelnemen aan multilateraal overleg inzake voedselproduktie, -veiligheid en hulp en het behandelen van het sectorprogramma voedselproduktie en voedingsprogramma's.

Tevens voerde DMP/VL het secretariaat van de Advies Commissie Categorie IV (ACCV) en vervulde het voorzitterschap van de subcommissies Voedselstrategie en Voedsel en Voedingsproblematiek van die Adviescommissie.

Bureau Programma Gemengde Kredieten (DMP/PG), 1983-1985

DMP/PG was belast met de behandeling van contracten in het kader van het f 150 miljoenprogramma, waarbij de beoordeling van aanvragen en de toetsing van aanvragers tot de taak van DMP/PG behoren, alsmede de evaluatie van de verschillende projecten en het gehele programma.

De vier bureaus DMP/CD-a, DMP/CD-b, DMP/CD-c en DMP/CD-d omvattende Afdeling Speciale Programma's Ontwikkelingssamenwerking (DMP/CD) bestond van 1983 tot 1985. De afdeling was de opvolger van de sector 'Speciale Programma's Ontwikkelingssamenwerking Categorie III' die tussen 1980 en 1983 rechtstreeks onder de bevelen van DGIS functioneerde. De onder de afdeling vallende bureaus werden na de opheffing van DMP/CD rechtstreeks onder chef DMP geplaatst.

Bureau Macro-economische Noodsituaties (DMP/CD-a), 1983-1990 en voorganger

Dit bureau was in 1983 opvolger van de sector Macro-Economische Noodsituaties Subcat. III-A (DGIS/CD-a) en viel onder DMP/CD. Vanaf 1986 stond het bureau rechtstreeks onder DMP. Taken van DMP/CD-a waren de behandeling van het betalingsbalanssteunprogramma, de coördinatie van co-financieringsaangelegenheden met de Wereldbank en de OS-bijdrage aan Wellinkfaciliteit en Afrikafaciliteit. Tevens had DMP/CD-a de begrotingsverantwoordelijkheid voor de schuldverlichting.

Bureau Noodhulp en Humanitaire Noodkwesties (DMP/CD-B), 1983-1990 en voorganger

Dit bureau was de opvolger van de tussen 1980 en 1983 functionerende sector Noodhulp en Humanitaire Noodsituaties (DGIS/CD-b) en was belast met de nood- en humanitaire hulp bij rampen, aan vluchtelingen en aan slachtoffers van mensenrechtenschendingen.

Bureau Sociaal-Economische Noodsituaties van Groepen (DMP/CD-C), 1983- 1985 en voorganger

Opvolger van de sector Sociaal Economische Noodsituaties van Groepen Subcat III-C (DGIS/CD-c) 1980-1983 en belast met beleid en evaluatie met betrekking tot deze begrotingscategorie.

Bureau Energiehulp (DMP/CD-D), 1983-1985 en voorganger

4.5.1.3 Afdeling Multilaterale Ontwikkelingssamenwerking (DMP/MU), 1983-1985

De in 1983 ingestelde Afdeling Multilaterale Ontwikkelingssamenwerking (DMP/MU) was de voortzetting van DAL/MU en omvatte de bureaus Multilaterale Zaken (DMP/MZ) en Banken en Investeringen (DMP/IB). In 1985 werd de afdeling opgeheven. DMP/MZ en DMP/IB bleven als bureaus bestaan en ressorteerden vanaf dat moment rechtstreeks onder chef DMP.

Bureau Multilaterale Zaken (DMP/MZ), 1983-1990

Als opvolger van DAL/MZ functioneerde DMP/MZ vanaf 1983. De taak van het bureau was de behandeling van de financiële en monetaire aspecten van het OS-beleid (o.a. aangelegenheden IMF, UNCTAD/CIFT), de bilaterale schuldverlichting, het algemeen hulpverleningsbeleid, waaronder speciale maatregelen voor minst ontwikkelde landen en aangelegenheden met betrekking tot het Development Assistance Committee (DAC) van de OESO, inclusief de te verzorgen statistische rapportage.

Bureau Banken en Investeringen (DMP/IB), 1983-1990

Het Bureau Banken en Investeringen was de opvolger van het gelijknamige, maar van 1980 tot 1983 onder DAL ressorterende bureau DAL/IB. Het bureau had als takenpakket de behandeling van aangelegenheden betreffende de Wereldbank-groep (Internationale Bank voor Herstel en Ontwikkeling (IBRD), Internationale Ontwikkelingsassociatie (IDA), Internationale Financieringsmaatschappij (IFC), Multilateraal Inversteringsagentschap (MIGA); Internationale Centrum over het bijleggen van geschillen over Investeringen (ICSID); regionale ontwikkelingsbanken en -fondsen (Afrikaanse Ontwikkelingsbank/fonds, Aziatische Ontwikkelingsbank/fonds, Inter-Amerikaanse Ontwikkelingsbank/fonds voor Speciale Operaties en de Inter-Amerikaanse Investeringsmaatschappij); het Internationaal Fonds voor Agrarische Ontwikkeling (IFAD) en Speciaal Caraibisch Ontwikkelingsfonds (CDB/SDF). Tevens belast met de behandeling van vraagstukken inzake internationale investeringsproblematiek.

4.5.1.4 Bureau Hulpverlening in VN-verband (DMP/UN), 1986-1990

Dit bureau startte haar werkzaamheden in 1986 en werd belast met aangelegenheden betreffende de hulpverlening in Verenigde Natiesverband, met name met betrekking tot het Ontwikkelingsprogramma van de VN (UNDP), het Kinderfonds van de VN (UNICEF), het Kapitaalontwikkelingsfonds van de VN (UNCDF) en het VNfonds voor de Bevolkingsactiviteiten (UNFPA). Tevens diende het bureau de behandeling van alle bevolkingsaangelegenheden in VNverband, de behandeling van enkele vrijwillige WHOprogramma’s (tropische ziekten, rivierblindheid en menselijke reprodukties) en het beheer van het Speciale programma: Categorie III-a Vrouwen en Ontwikkeling te verzorgen.

4.5.2 Directie Particuliere Activiteiten, Onderwijs- en Onderzoekprogramma’s (DPO) 1980-

4.5.2.1 Instelling

4.5.2.2 Taken

DPO was belast met het behandelen van de aangelegenheden met betrekking tot programma’s inzake samenwerking met particuliere organisaties en programma's op het gebied van voorlichting en bewustwording met betrekking tot ontwikkelingssamenwerking in Nederland. Daarnaast diende de directie de beleidsvorming en uitvoering met betrekking tot onderwijs- en onderzoekprogramma's voor haar rekening te nemen en was zij verantwoordelijk voor het behandelen van initiatieven van lagere overheden op het gebied van de ontwikkelingssamenwerking. Chef DPO was vertegenwoordigd in:

• GOM (voorzitter)
• besturen van opleidings- en onderwijsinstituten (ex-DGIS/SA)
• OVOVO (voorzitter)
• OGVOS
• Directieraad DGIS
• Coördinatie Commissie OS
• NCO

Met uitzondering van de uitvoering van het Literatuurprogramma, het programma Studie in de Regio, het programma Individuele- en groepsopleidingen en de samenwerkingsactiviteiten met Israël, Joegoslavië en ICPE heeft DPO vooral een beleidsvoerende, coördinerende, ordenende en gericht stimulerende functie ten aanzien van de participatie in de ontwikkelingssamenwerking van niet-commerciële, particuliere, semi-particuliere en wetenschappelijke organisaties en instellingen van internationaal onderwijs.

4.5.2.3 Afdeling Coördinatie Particuliere Programma's (DPO/CP), 1980-1991

Omvatte de bureaus DPO/MP, DPO/BY, DPO/JO en DPO/AN. De in augustus 1980 ingestelde afdeling werd per 1 oktober 1991 opgeheven. De bureaus bleven bestaan; rechtstreeks onder chef DPO.

DPO/CP behandelde de programma's die waren ondergebracht bij de volgende begrotingscategorieën:

• III-c De particuliere activiteiten die in categorie III-c werden ontwikkeld;
• III Wederopbouw Indo-China via particuliere organisaties:
  • jaarlijks programma MCNV;
  • Programma Kommittee I;
  • Programma's via GOM en andere particuliere organisaties.
• V-a Medefinancieringsprogramma (CEBEMO, ICCO, NOVIB, HIVOS);
• V-b Uitzending artsen en para-medisch personeel in het kader van projecten van particuliere organisaties (OPIT);
• V-c Voedselhulp ter ondersteuning van particuliere organisaties (VPO);
• V-d Medefinanciering van programma's en projecten via de nederlandse vakbeweging (FNV, CNV);
• V-e Jongeren Vrijwilligers Corps (JVC).

Bureau Bijzondere Programma's (DPO/BY), 1980-1990

Bureau Voorlichting en Bewustwording in Nederland (DPO/AN), 1980-1990

DPO/AN was belast met de behandeling van de aangelegenheden met betrekking tot voorlichtingsen bewustwordingsaktiviteiten in Nederland in het kader van de NCO - vóór 1980 werden die taken verricht door respectievelijk de Staf Ontwikkelingsstrategie (SON) en de Voorlichtingsdienst Ontwikkelingssamenwerking (VDO) - en met betrekking tot initiatieven van lagere overheden, alsmede van incidentele particuliere initiatieven met een overwegend bewustmakend karakter op het gebied van de ontwikkelingssamenwerking.

De werkzaamheden vielen uiteen in de volgende onderdelen:

1. Met betrekking tot de NCO:
   • volgen en begeleiden van door NCO gevoerde beleid op basis van de overeengekomen subsidievoorwaarden;
   • als waarnemer van de minister voor Ontwikkelingssamenwerking deelnemen aan de Plenaire Vergadering NCO en voeren van overleg met NCO over beleidsmatige aspecten;
   • beoordelen van beleid van NCO op basis van jaarverslagen NCO en naar aanleiding daarvan uitbrengen van adviezen aan de minister voor Ontwikkelingssamenwerking;
   • optreden als waarnemer namens de minister voor Ontwikkelingssamenwerking in Adviescollege Voorlichting en Bewustwording Ontwikkelingssamenwerking.
2. Met betrekking tot lagere overheden en incidentele particuliere activiteiten:
   • formuleren van een samenhangend beleid en de daarbij behorende toetsingscriteria;
   • stimuleren, coördineren, begeleiden en toetsen van dit soort activiteiten;
   • voeren van overleg over activiteiten met initiatiefnemers.
3. Bevorderen van de integratie van de activiteiten op het gebied van de voorlichting en bewustwording in andere sectoren van beleid en het voeren van overleg daarover met de desbetreffende ministerie en instanties;
4. Functioneren als ambtelijk secretariaat van het Adviescollege Voorlichting en Bewustwording Ontwikkelingssamenwerking.

Bureau Medefinancieringsprogramma's (DPO/MP),1980-1990

DPO/MP werd belast met de behandeling van de aangelegenheden m.b.t. het financieringsprogramma van CEBEMO, HIVOS, ICCO en NOVIB (categorie Va van de begroting).

Bureau Personele Inzet ten behoeve van Particuliere Programma's (DPO/JO), 1980-1985

Dit in 1980 ingestelde bureau bestond tot 1985. In 1985 werd het bureau opgeheven en werden de taak ondergebracht bij DPO/BY. Die taak was het behandelen van de aangelegenheden met betrekking tot personele inzet in het kader van door overkoepelende particuliere organisaties (JVC, OPIT en GOM) in ontwikkelingslanden uit te voeren activiteiten.

4.5.2.4 Afdeling Internationaal Onderwijs en Onderzoek (DPO/OO)

De voorganger van deze uit de bureaus DPO/IO, DPO/OL en DPO/OT bestaande afdeling was DTH/OO. DPO/OO behandelde de programma's die waren ondergebracht bij de begrotingscategorieën:

• I-f opleidingsactiviteiten:
  • Nederlands-Israëlische samenwerking ten behoeve van ontwikkelingslanden;
  • Nederlands-Joegoslavische samenwerking ten behoeve van ontwikkelingslanden;
  • International Center for Public Enterprises in Developing Countries (ICPE) in Ljubljana.
• VI-a Onderzoekprogramma
• VI-bProgramma voor universitaire samenwerking;
• VI-c Internationaal onderwijsprogramma:
  • internationale cursussen;
  • individuele- en groepsopleidingen;
  • evaluatie, begeleiding en voorlichting;
  • Studie in de Regio;
  • internationale onderwijsprojecten.
• VI-dLiteratuurprogramma
• Non-ODA-h internationaal onderwijs in Nederland

In het kader van de behandeling van die programma's verrichtte DPO/OO de volgende activiteiten:

1. ontwikkelen van beleid op terrein van onderwijs en onderzoek en aangepaste technologie;
2. overleg met ontwikkelingslanden, internationale en regionale organisaties;
3. overleg met onderwijs- en onderzoeksinstellingen in Nederland binnen de structuren van OVOVO en RAWOO over het te voeren beleid;
4. toetsen van beleid van onderwijs- en onderzoeksinstellingen in Nederland en ontwikkelingslanden aan het nederlandse overheidsbeleid;
5. bevorderen van afstemming van onderwijs en onderzoek op lokale noden en vraagstukken;
6. evalueren van projecten;
7. bevorderen van overdracht van opleidingen van Nederland naar OS-landen;
8. stimuleren van gebruik van onderzoeks- en uitvoeringscapaciteiten in ontwikkelingslanden;
9. bevorderen van samenwerking tussen onderwijs- en onderzoeksinstellingen;
10. beoordelen van begrotingen van instituten die geheel of gedeeltelijk ten laste komen van OS-begroting;
11. concretiseren van beleid en activiteiten op het gebied van wetenschap en technologie ten behoeve van ontwikkeling;
12. toetsen van voorstellen van onderwijs- en onderzoeksinstellingen in Nederland en OS-landen en vaststellen prioriteiten;
13. aanvragen van beurzen beoordelen naar belang voor OS-land en selecteren van kandidaten;
14. beoordelen van aanvragen in het kader van het literatuurprogramma;
15. beoordelen van aanvragen in het kader van de Nederlands-Israëlische en Nederlands-Joegoslavische samenwerking ten behoeve van OS-landen alsmede het behandelen van de activiteiten in het kader van de samenwerking met het ICPE;
16. begeleiden van voorbereiding en uitvoering van onderwijs-, onderzoeks- en AT-activiteiten;
17. zorgdragen voor evaluaties van onderwijs, onderzoeks- en AT-activiteiten in Nederland en OS-landen.

Bureau Internationaal Onderwijs en Universitaire Ontwikkelingssamenwerking (DPO/IO), 1980-

Dit bureau maakte deel uit van de Afdeling Internationaal Onderwijs en Onderzoek (DPO/OO). Het behandelde aangelegenheden met betrekking tot het internationaal onderwijs, de universitaire ontwikkelingssamenwerking en het literatuurprogramma ten behoeve van ontwikkelingslanden. Tevens werd via dit bureau directe steun aan opleidingsinstituten in ontwikkelingslanden (DSO) verleend.

Bureau Opleidingen in Nederland (DPO/OL), 1980-1990

Het bureau, opvolger van DTH/OL, was belast met het behandelen van aangelegenheden met betrekking tot beursverlening ten behoeve van studenten aan de cursussen apart te organiseren individuele en groepsopleidingen in Nederland van personen met beurzen van VN-organisaties. Ook belast met de samenwerking Nederland-Israël (NIO) en samenwerking Nederland-Joegoslavië (NJO), alsmede met de samenwerking met het International Centre for Public Enterprises in Developing Countries (ICPE) te Ljubljana, Joegoslavië.

Bureau Onderzoek en Aangepaste Technologie (DPO/OT), 1980-1990

Het bureau behandelde aangelegenheden met betrekking tot onderzoek en aangepaste technologie van de Derde Wereld: categorie VI-a van de begroting.

Bureau Studie in de Regio (DPO/SO), 1980-1987

Dit van 1980 tot 1987 functionerende bureau was de opvolger van het bureau met dezelfde naam dat onder DTH ressorteerde (DTH/SO). In 1987 werden de taken van dit bureau overgenomen door het Bureau Opleidingen in Nederland (DPO/OL). Het bureau was verantwoordelijk voor het behandelen van aangelegenheden met betrekking tot steun aan onderwijsinstellingen in ontwikkelingslanden alsmede de coördinatie van de samenwerking met Israël en Joegoslavië ten behoeve van de ontwikkelingslanden.

4.5.3 DIRECTIE SECTORPROGRAMMA'S EN TECHNISCHE ADVISERING (DST), 1985-

4.5.3.1 Instelling en organisatie

DST functioneerde sinds 1 maart 1985 in een voorlopige opzet. De directie werd ingesteld om de inspanningen van het ambtelijk apparaat zo goed mogelijk op het herijkte ontwikkelingsbeleid, dat in de uit 1984 daterende Nota Herijking Bilaterale Samenwerking was vastgelegd, te richten. De plattelandsontwikkeling en de industriële ontwikkeling werden binnen de bilaterale hulpverlening centraal gesteld en gefinancierd uit de categorieën II, I-a en I-b. Het accent van de werkzaamheden van DST werd gelegd bij het bevorderen van bepaalde thema's in de bilaterale ontwikkelingssamenwerking, dat wil zeggen dat deze thema's door de inspanningen van DST voldoende en de juiste aandacht dienden te krijgen middels projecten en programma's. Het toetsen van de verschillende projectvoorstellen op beleidsmatige aspecten en op haalbaarheid vanuit de specifieke sectorale invalshoek behoorde tot de taken van DST. DST werd ook verantwoordelijk gesteld voor het beheer van de sector programmafondsen. DGIS een organisatorische herschikking behoefde. Onderdelen van DMP, de eenheid Sectormanagement (SMA) en de Coördinator Bedrijfsleven (DGIS/BV) werden in de nieuwe directie DST ondergebracht. DST bestond uit twee coördinatie-eenheden: één voor de sectorprogramma's en een eenheid Technische Advisering, het vroegere SMA. Ter waarborging van de eenheid van het bilaterale beleid en van de onderlinge afstemming tussen landenprogramma's enerzijds en sectorprogramma's anderzijds werd DST in de organisatiestructuur van het DGIS samengebracht onder de verantwoordelijkheid van Plv. DGIS/BS.

4.5.3.2 Taken

DST was verantwoordelijk voor het algemene beleid op het terrein van plattelands- en industriële ontwikkeling binnen de bilaterale hulpverlening als geheel en aan verdere ontwikkeling van dit algemene beleid, met accentuering van een aantal bijzondere thema's. Binnen dit kader viel ook het formuleren van het sectorbeleid en vanuit die invalshoek het mee-formuleren van het landenbeleid, waarvoor de regionale directies wel de eindverantwoordelijkheid bleven dragen. Tevens droeg DST de verantwoordelijk voor de sectorprogramma's voor plattelands- en industriële ontwikkeling, d.w.z.:

• de begrotingsverantwoordelijkheid voor de categorieën I-a en I-b;
• de beleidsvorming en -bewaking van de sectorprogramma's en hun onderdelen;
• het adviseren over een optimale aanwending van de beschikbare uitvoeringskanalen; van belang was hier de mogelijkheid van kanaalkeuze (bilateraal / multilateraal / particuliere organisaties /inschakeling bedrijfsleven);
• de afstemming met andere hulpverleningsprogramma's.

Daarnaast was DST mede-verantwoordelijk voor bestedingen uit categorie II van de begroting (de landen- en regioprogramma's). Die verantwoordelijkheid beperkte zich tot het toetsen van de te financieren activiteiten met het oog op het algemene beleid inzake de plattelands- en industriële ontwikkeling. Het bevorderen van de kwaliteit van de hulpverlening door een zo goed mogelijk gebruik maken van sectorale en thematische deskundigheid bij de voorbereiding en uitvoering van beleid behoorde ook tot de taken van DST. In het proces van verwerving van diensten in het kader van de hulpverlening diende DST de procedures uit te werken en te bewaken en de tenderprocedures te coördineren.

DST participeerde in het multidonor en multilateraal overleg en onderhield internationale contacten die het sectorbeleid betroffen. Taken van de coördinatie-eenheden van DST:

1. Het beheer van het sectorprogramma: omdat de uitvoering van activiteiten werd uitbesteed, ging het hier in het bijzonder om de financiële en inhoudelijke bewerking van het programma;
2. Het "poolen" van ervaringen en het inbrengen van opgebouwde ervaring, kennis en inzicht in de formulering van het algemene beleid met betrekking tot plattelands- en industriële ontwikkeling;
3. Het adviseren over een optimale aanwending van de beschikbare uitvoeringskanalen;
4. Het fungeren als "centraal loket" voor het externe aanbod: instanties, bedrijven en organisaties in Nederland en daarbuiten.

De coördinatie-eenheden werden door de landen-eenheden geïnformeerd over projectvoorstellen met betrekking tot de sectorprogramma's. Het zwaartepunt van de rol van de coördinatie-eenheden bij de uitvoering lag bij de kanaalkeuze, de beoordeling van projectvoorstellen en het beoordelen van voortgangsrapportages. Bij de beoordeling van projectvoorstellen waren de landen-eenheden, op grond van hun landenkennis en hun verantwoordelijkheid voor het bilaterale landenbeleid, op analoge wijze betrokken als de coördinatie-eenheden bij bestedingen binnen de landen- en regioprogramma's. Bij bilaterale uitvoering van activiteiten van de sectorprogramma's traden de landeneenheden als uitvoeringsinstantie op.

4.5.3.3 Coördinatie-eenheid voor het Sectorprogramma Industriële Ontwikkeling (DST/ID), 1985-1990

De eenheid was verantwoordelijk voor het betreffende sectorprogramma en voor de verdere ontwikkeling van algemeen beleid op het gebied van industriële ontwikkeling en de accentuering van bijzondere thema's, de bijdrage aan kwaliteitsbevordering, het toetsen van bestedingen uit categorie II en de beleidsmatige internationale contacten.

In de coördinatie-eenheid werd tevens DGIS/BV (Coördinator Bedrijfsleven) organisatorisch opgenomen. DGIS/BV ressorteerde sind 1981 rechtstreeks onder DGIS. Hoofd DST/ID heeft q.q. functies in:

• de commissie Gemengde Kredieten
• de commissie PUM
• de Projecten Commissie FMO
• de Commissie Ontwikkelingslanden van de Werkgeversbonden

Bureau Investeringen (DST/ID-A), 1985-1990

Het bureau had de primaire verantwoordelijkheid ten aanzien van de beleidsvoorbereiding, -uitvoering en -evaluatie ten aanzien van de instrumenten haalbaarheidsstudies, investeringsstudies, FMO, WHI en de industriële projecten. Enerzijds droeg DST/ID-a de zorg voor de uitvoering van activiteiten in het kader van instrumenten, anderzijds diende het bureau mede goedkeuring te verlenen aan industriële projectvoorstellen uit categorie II. DST/ID-a had zitting in de projectencommissie van het FMO en verzorgde met betrekking tot die instelling de periodieke voortgangscontrole en de beleidsmatige begeleiding en sturing. De overige objecten van bemoeienis waren investeringsgaranties, de STIP-pot (Stimulering Industriële Projecten), het SIS (Sectorinvesteringsstudies en -bemiddeling), het verrichten van haalbaarheidsstudies ten behoeve van investeringsprojecten waarvoor andere dan Nederlandse OS-financiering werd voorzien, het mede-beoordelen van industriële projectvoorstellen in het kader van het landenprogramma en het bijdragen tot de formulering van een industrieel samenwerkingsbeleid per programmaland en -regio.

Bureau Gemengde Kredieten en Bureau Laag-Concessionele Leningen (DST/ID-B), 1985-1990

Dit bureau, opvolger van DMP/PG, was belast met de beleidsvoorbereiding en -uitvoering van het programma inzake ontwikkelingsrelevante exportkredieten. De administratieve taken die het ministerie van Economische Zaken met betrekking tot dit programma uitoefende werden in 1983 aan het OS-programma toegevoegd.

Het bureau diende te onderhandelen met het bedrijfsleven over gezamenlijk op te zetten projecten, voerde het secretariaat van de Werkgroep Gemengde Kredieten. Tevens was DST/ID-b belast met de beoordeling van projecten, het interdepartementaal overleg over de uitvoering van programma’s en beleidsmatige aangelegenheden.

Bureau Technische Bijstand en Algemene Ondersteuning (DST/ID-C), 1985-1990

DST/ID-c diende zich bezig te houden met taken op het gebied van technische bijstand aan bedrijven in ontwikkelingslanden en met algemene ondersteuning ten aanzien van de coördinatie van de contacten met het bedrijfsleven en het sectorprogramma als geheel. Het bureau was verantwoordelijk voor de vormgeving van het nederlands OS beleid op het gebied van de industrile technische bijstand en voor de uitvoering en evaluatie van de activiteiten binnen de bij het bureau behorende instrumenten. Tevens diende het bureau mede-goedkeuring te verlenen aan industriële projectvoorstellen uit begrotingscategorie II. Daartoe diende het bureau intensief contact te onderhouden met het bedrijfsleven en de landen-eenheden.

DST/ID-c diende de projectaanvragen in het kader van de instrumenten van het bureau te beoordelen. Verder had het bureau bemoeienissen met betrekking tot korte termijn managementondersteuning, het PUM (Programma Uitzending Managers), bedrijfsopleidingen, dienstencentra, educatieve cursussen, productaanpassing en innovatie, coördinatie met betrekking tot VN-bestedingen, het opstellen van de bestedingswijzer (overzicht van totaal door het DGIS in behandeling zijnde projecten ten behoeve van het bedrijfsleven) en was het belast met liaison met het CBI als één van de instrumenten op het terrein van de industriële ontwikkeling.

4.5.3.4 Coördinatie-Eenheid voor het Sectorprogramma Plattelandsontwikkeling (DST/PL), 1985-1990

DST/PL was verantwoordelijk voor het sectorprogramma plattelandsontwikkeling en voor de verdere ontwikkeling van algemeen beleid op het gebied van plattelandsontwikkeling, de accentuering van bijzondere thema's, de bijdrage aan kwaliteitsbevordering, het toetsen van bestedingen uit categorie II en de beleidsmatige internationale contacten. Met het ministerie van Landbouw & Visserij diende DST/PL overleg te voeren over IAC, dat ten laste van de OS-begroting kwam, en met het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer en het ministerie van Economische Zaken over ecologische vraagstukken en energie.

Bureau Voedselproduktie, Voedselveiligheid en Voedselhulp (DST/PL-A), 1985-

DST/PL-a was belast met het medebeoordelen verlenen van projectvoorstellen op het gebied van voedselproductie die betaald werden uit categorie II. Het bureau diende het te voeren beleid daaromtrent te ontwikkelen en toezicht op de voorbereiding en uitvoering van het voedselprogramma (inclusief de programmering, begroting en uitgaven) uit te oefenen. In dit kader had DST/PL-a bemoeienis met landbouwproductieprojecten, veeteelt- en visserijprojecten, irrigatieprojecten, landbouwkredietprogramma's, naoogstverliezenbestrijding, voedselopslag- en distributie, lokaal onderzoek naar verbetering voedselgewassen, aangepaste technologie en voeding, voedselstrategieën (incl. graanmarktbeleid), 'early warning systems', voedselhulp, rehabilitatie en disaster preparedness en voedingsverbetering en -voorlichting.

Bureau Infrastructuur Plattelandsontwikkeling (DST/PL-B), 1985

DST/PL-b diende taken op het gebied van institutionele voorzieningen, kleine (agro)-industrie en werkgelegenheid in kleinschalige produktie-eenheden en sociale infrastructuur uit te voeren. Het bureau was belast met medebeoordeling van projectvoorstellen op het terrein van de Infrastructurele Plattelandsontwikkeling die betaald werden uit categorie II van de OS-begroting. Het beoordelen en begeleiden van projecten gefinancierd met DST/PL-b fondsen behoorde uiteraard ook tot de taken van het bureau, evenals bemoeienis met geïntegreerde plattelandsontwikkelingsprojecten, de institutionele versterking ten behoeve van lokale particuliere organisaties en overheidsstructuur op het terrein van de plattelandsontwikkeling, de kleinschalige (agro)industrieën, de gezondheidszorg, family planning en de drinkwatervoorziening.

Bureau Energie en Ecologie (DST/PL-C), 1985-

Dit bureau werd belast met taken op het gebied van energie (energieplanning en nieuwe en hernieuwde energiebronnen met bijzondere aandacht voor de bosbouw) en ecologie (stabiel bodemgebruik en beheer). Het bureau was de voortzetting van DMP/CD-d, waarbij de taakinhoud werd uitgebreid met het 'werkveld' ecologie. DST/PL-c diende projecten van regionale bureaus mede te beoordelen en was verantwoordelijk voor de voorbereiding, beoordeling en supervisie van de binnen het programma gefinancierde projecten. In dat kader had het bureau te maken met energieplanning, bosbouw (inclusief verbeterd gebruik van hout), erosiebestrijding, energiebesparing, alternatieve energie, voorlichting en training.

4.5.3.5 Eenheid Technische Advisering (DST/TA), 1985-1990

De eenheid Technische Advisering (vóór 1985 SMA) was ingesteld als instrument ter bevordering van de kwaliteit van de hulpverlening door zo goed mogelijk gebruik te maken van sectorale deskundigheid bij de voorbereiding en de uitvoering van beleid. Aan de ene kant werd de eenheid belast met het mobiliseren van externe sectordeskundigheid en aan de andere kant diende het zelf adviezen te verstrekken bij de voorbereiding en uitvoering van beleid. Het werkterrein van de eenheid betrof alle programma's van ontwikkelingssamenwerking.

In het kader van die taakstelling diende DST/TA de volgende activiteiten te verrichten:

• het adviseren bij de formulering van algemeen sectorbeleid, bij de keuze van (sub)sectoren in landen en bij de invulling van het in de landen te voeren sectorbeleid
• het geven van technisch advies aangaande projectvoorstellen te financieren uit landen- en sectorprogramma's in alle fasen van de projectcyclus (identificatie; formulering; beoordeling; uitvoering; evaluatie).
• het geven van advies aangaande projectvoorstellen van multilaterale organisaties - zoals EG-projectvoorstellen en IFAD-projectvoorstellen - alsmede diverse projecten ressorterend onder DPO.
• het adviseren omtrent vakkennis en ontwikkelingservaring zoals beschikbaar in Nederland (en daarbuiten), in te schakelen voor uitvoering van projecten in alle fasen van de projectcyclus.
• het inschakelen en vormen van en deelname aan adviesgroepen in verschillende sectoren en projecten.
• het adviseren aangaande verbetering van vakkennis en het meer optimaal inschakelen van experts in de projecten.
• het inventariseren en registreren van kennis en ervaring bij individuen en groepen (consultant bureaus, instituten etc.).
• het inventariseren en registreren van lokale kennis (individuen, overheidsorganisatie, consultant bureaus) in de ontwikkelingslanden.
• het functioneren als spilfunctie met betrekking tot selectie van bedrijven bij tenderprocedures.
• het mede verzorgen van de selectie van sectorspecialisten op de ambassade, het voorbereiden en begeleiden van die specialisten.
• het participeren in internationale fora op technisch niveau.

Deze activiteiten werden verricht binnen de volgende terreinen van sectordeskundigheid:

• Transport
• Voedselvoorziening
• Industrie
• Vrouwen en Ontwikkeling
• Plattelandsontwikkeling
• Ecologie / duurzaam landgebruik
• Gezondheidszorg / voeding / bevolking
• Drinkwater en sanitatie

4.6 ADVISEURS EN STAFAFDELINGEN

4.6.1 Bijzonder adviseur voor Ontwikkelingssamenwerking (ADOS), 1978- en Inspecteur-Generaal Ontwikkelingssamenwerking (IGOS), 1984-

4.6.1.1 Instelling

Op 25 oktober 1978 aanvaardde ZKH Prins Claus zijn functie van Bijzonder Adviseur voor Ontwikkelingssamenwerking. In aanvulling op zijn functie als ADOS aanvaarde Prins Claus in december 1984 een benoeming tot Inspecteur-Generaal Ontwikkelingssamenwerking (IGOS). De functie van IGOS sluit aan bij die van IOV (Inspectie Ontwikkelingssamenwerking te Velde). IGOS had onder meer tot taak er op toe te zien dat IOV haar taken onafhankelijk en zelfstandig kon blijven verrichten op basis van de vastgestelde procedures, dat de programma's van IOV ook daadwerkelijk werden uitgevoerd en dat implementatie werd gegeven aan de IOV-rapporten en -adviezen.

4.6.1.2 Taken

Uit politieke overwegingen is er nooit een nauwkeurige taakomschrijving gemaakt van de functie Bijzonder Adviseur Ontwikkelingssamenwerking. Zijn taak als adviseur was drieledig:

• het brengen van ad hoc bezoeken aan concentratielanden, min of meer als plaatsvervanger van de minister voor Ontwikkelingssamenwerking;
• het voorbereiden van en het deelnemen aan internationale conferenties;
• het ontvangen van bewindslieden en anderen uit de ontwikkelingslanden die een rol spelen in de ontwikkelingssamenwerking.

ADOS maakte deel uit van de staf van de minister voor Ontwikkelingssamenwerking en de Directieraad van DGIS. Met betrekking tot de werkzaamheden van ZKH Prins Claus als Inspecteur-Generaal Ontwikkelingssamenwerking is wel een taakomschrijving opgesteld. Zijn taken als IGOS werden als volgt omschreven:

• het uitdragen van inzichten van de departementsleiding bij IOV;
• het inbrengen bij de departementsleiding van de bevindingen van IOV;
• de prioriteitsbepaling in door de minister voor Ontwikkelingssamenwerking vast te stellen meerjarenprogramma van IOV;
• de vaststelling van jaarprogramma's en begeleiding van de uitvoering daarvan;
• de uitvoering van speciale veldonderzoeken;
• het leveren van commentaar bij beleidsadviezen van de inspectie;
• het zorgdragen voor terugkoppeling van inspectie-ervaringen naar ambassades, deskundigen en beleidsbureaus;
• de vaststelling van evaluatie van jaarprogramma's en de begeleiding van de uitvoering daarvan bij de operationele eenheden;
• de beoordeling van implementatie van inspectie-adviezen bij operationele eenheden;
• het geven van aanzetten voor de evaluatie van multilaterale programma's.

In het kader van de hem toevertrouwde taken had IGOS de bevoegdheid tot het geven van opdrachten en het nemen van beslissingen, evenwel zonder dat er een hiërarchische verhouding bestond tussen hem en IOV of de operationele eenheden.

4.6.2.1 Instelling

Bij ministeriële beschikking PLVS/AOR-161082 van 1 juli 1977 werd de Inspectie Ontwikkelingssamenwerking te Velde in het leven geroepen. De IOV ressorteerde rechtstreeks onder de Directeur-Generaal Internationale Samenwerking.

4.6.2.2 Taak

Doelstelling van IOV was de kwaliteit van de Nederlandse bilaterale ontwikkelingssamenwerking te optimaliseren door ter plaatse het functioneren van het Nederlandse overheidsaandeel in de ontwikkelingssamenwerking te onderzoeken en vast te stellen of de algemene en specifieke Nederlandse beleidslijnen in het veld tot uitvoering werden gebracht, hoe doelmatig en doeltreffend dat toeging, welke uitwerking het had voor de doelgroepen van de bilaterale samenwerking en waar verbetering van de beleidsvorming, de beleidsdetaillering en/of de beleidsvoering reëel mogelijk was. De IOV had geen uitvoerend karakter, maar moest constateren, rapporteren en adviseren vanuit een zo absolute zelfstandigheid en onafhankelijkheid als het ambtelijk bestel toeliet.

De Inspectie had een functie naast de coördinatie en uitvoering van het bilaterale ontwikkelingsbeleid. Zoals de naam aangeeft onderzocht de inspectie diverse ontwikkelingssamenwerkingsprojecten. Voorafgaand aan een bezoek werd een instructie opgesteld. Van deze bezoeken deed de IOV verslag aan de minister voor Ontwikkelingssamenwerking. Aan het rapport met betrekking tot een project verbond de inspectie een ontwerp-advies voor de minister. Naast de projectrapportage werd met betrekking tot afzonderlijke landen gerapporteerd over de mogelijkheden om het Nederlandse ontwikkelingsbeleid in die landen te verwezenlijken, de bereikbaarheid van de doelgroepen waarop dit beleid zich richtte en de middelen waarmee dit het best kon geschieden en gebieden, sectoren en programma's die in het betreffende land prioriteit verdienden.

4.7 STICHTING NEDERLANDSE VRIJWILLIGERS / ORGANISATIE VOOR ONTWIKKELINGSSAMENWERKING EN BEWUSTWORDING EN VOORGANGERS, (JVP, AJV, ANV EN SNV) 1963-1990

4.7.1.1 De ambtelijke organisatie

Op 8 februari 1963 werd in de Ministerraad besloten dat naar analogie van het Amerikaanse 'Peace Corps' ook in Nederland een dergelijke organisatie zou worden opgericht. Het Ministerraadsbesluit volgde op het debat in de Tweede Kamer van november 1962 waarin de Regeringsnota inzake hulp aan minder ontwikkelde gebieden werd behandeld en op de behandeling van de begroting van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Bij beide gelegenheden had de Tweede Kamer aangedrongen op de opzet van een vrijwilligersprogramma.

De reden hiervoor was de oprichting op 19 juli 1965 van de Stichting Nederlandse Vrijwilligers, een stichting opgericht door de Stichting Jongeren Vrijwilligers Corps en het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Het AJV fungeerde na de oprichting van de Stichting als het uitvoerende apparaat van de SNV. Het Bureau Algemene Zaken bleef bestaan (met een enkele naamsverandering bleef dit bureau de gehele periode 1964-1990 intact); de Bureaus Projekten en Vrijwilligerszaken werden opgeheven. Daarvoor in de plaats kwamen het Bureau Selectie (AJV/SL), het Bureau Recrutering (AJV/RC), het Bureau Analyse en Resultatenonderzoek (AJV/AN) en het Bureau Projectbegeleiding (AJV/PB). In 1968 vond een reorganisatie plaats. De Bureaus Selectie en Recrutering bleven bestaan, maar werden ondergebracht in de nieuwe Onderafdeling Vrijwilligerszaken (AJV/VW). AJV/AN en AJV/PB werden opgeheven en samengevoegd in de Onderafdeling Projecten (AJV/PR), die vier regionaal ingedeelde bureaus omvatte: Bureau Azië (AJV/ZI), Bureau Latijns-Amerika (AJV/LK), Bureau West-Afrika (AJV/WA) en Bureau Oost-Afrika (AJV/OA). In 1972 vonden wederom veranderingen in de organisatie plaats. De regionale bureaus Azië, Latijns-Amerika, West-Afrika en Oost-Afrika werden opgeheven en ondergebracht bij de nieuwe Bureaus Planning en Resultatenonderzoek (AJV/PL) en Projectzaken (AJV/PR). Dit was min of meer een terugkeer naar de situatie van vóór 1968. Het Bureau Personele Zaken (AJV/PE) kwam in de plaats van het Bureau Selectie (AJV/SL). Tot 1973 was het AJV in de ambtelijke hiërarchie geplaatst onder DTH. Vanaf dat jaar ressorteerde de ambtelijke staf rechtstreeks onder de DG Internationale Samenwerking. In 1976 vond een naamsverandering plaats. De organisatie blijft volledig intact, maar de naam wordt Afdeling Nederlandse Vrijwilligers (ANV).

De reorganisatie van 1979 liet opnieuw de instelling van een aantal regionale bureaus zien. Het Bureau Projectzaken werd omgezet in het Bureau West-Afrika (ANV/WA), het Bureau Oost- en Zuidelijk Afrika (ANV/OZ) en het Bureau Latijns-Amerika en Azië (ANV/LZ). Op het terrein van personeelsaangelegenheden werden drie bureaus ingesteld: het Bureau Werving en Selectie (ANV/WV), het Bureau Voorlichting en Vorming (ANV/VN) en het Bureau Voorlichting Vrijwilligers (ANV/VD). De naam van het Bureau Algemene Zaken werd veranderd in Bureau Centrale Diensten (ANV/CL). Het Bureau Planning en Resultatenonderzoek werd in 1980 opgeheven.

4.7.1.2 De Stichting Nederlandse Vrijwilligers

De uiteindelijke keuze van voorgestelde projecten en de aanstelling van vrijwilligers was de verantwoordelijkheid van de minister voor Ontwikkelingssamenwerking. Ook het huishoudelijk reglement en besluiten tot statutenwijziging en ontbinding van de stichting behoefden de goedkeuring van die minister. De toetsing van voorgestelde projecten kon gedaan worden door de tevens in het bestuur van de SNV zittende Plaatsvervangend Directeur-generaal Internationale Samenwerking (Plv. DGIS) of zijn vervanger. Besluiten van het bestuur werden via de chef van de ambtelijke organisatie aan de ambtelijke staf doorgeleid. De bestuursbesluiten konden ambtelijk worden beschouwd als te zijn uitgegaan van de Plv. DGIS. Voorstellen of informatie van de ambtelijke staf of de veldwerkers werden het bestuur aangeboden door tussenkomst van de chef van de ambtelijke organisatie. De secretaris van de SNV (in ambtelijke dienst) kon bepaalde van te voren omschreven werkzaamheden zelfstandig in opdracht van het bestuur uitvoeren. Werkzaamheden die niet van te voren waren omschreven behoefden eerst goedkeuring van de chef van de ambtelijke organisatie. Vóór 1975 en ná 1980 was de functie van secretaris en chef gecombineerd. Correspondentie van de SNV kon in het algemeen namens het bestuur door de ambtelijke staf en de SNV-veldstaf worden behandeld. Uitgaande correspondentie werd namens het bestuur ondertekend door de chef van de ambtelijke organisatie.

De ambtelijke staf kon ook correspondentie voeren namens de minister voor Ontwikkelingssamenwerking. Correspondentie die niet tot de competentie van de ambtelijke staf behoorde werd door het bestuurssecretariaat afgehandeld, evenals correspondentie die het bestuur na overleg met de ambtelijk chef expliciet door het bestuurssecretariaat wilde laten behandelen. Deze correspondentie werd door voorzitter of secretaris ondertekend.

4.7.1.4 De Stichting Jongeren Vrijwilligers Corps

Op 13 januari 1977 waren de volgende organisaties aangesloten bij de Stichting JVC:

• BOW Brazil op Weg;
• CEBEMO Centrale Bemiddeling Medefinanciering Ontwikkelingsprogramma's;
• COV Centrum Ontwikkeling der Volkeren;
• CNV-WJ Christelijk Nationaal Vakverbond - Werkende Jeugd;
• DOG Dienst over Grenzen;
• HIVOS Humanistisch Instituut voor Ontwikkelingssamenwerking;
• ICCO Interkerkelijke Coördinatie Commissie Ontwikkelingsprojecten;
• IBO Internationale Bouworde;
• KWJ Katholieke Werkende Jongeren;
• KIT Koninklijk Instituut voor de Tropen;
• RDK Kontakt der Kontinenten;
• MM Medicus Mundi
• MEMISA Medische Missie Aktie;
• MHPT Mill Hill Promotion Team
• NJG Nederlandse Jeugd Gemeenschap;
• NMR Nederlandse Missie Raad;
• NOVIB Nederlandse Organisatie voor Internationale Ontwikkelingssamenwerking;
• NUFFIC Netherlands Universities Foundation For International Cooperation;
• SIVOS Stichting Instituut voor Ontwikkelingssamenwerking;
• SOH Stichting Oecomenische Hulp aan Kerken en Vluchtelingen;
• TOOL Stichting Technische Ontwikkeling Ontwikkelingslanden;
• WW Wereld Welzijn
• YWCA Young Women's Christian Association.

4.7.2 Taken en activiteiten

4.7.2.1 Afdeling Nederlandse Vrijwilligers (ANV), 1976-1985

Bureau Werving en Selectie (ANV/WV), 1979-1985

ANV/WV werd belast met de werving en selectie van vrijwilligers voor projecten in het buitenland. Hiermee nam het taken over van het Bureau Recrutering en van het Bureau Personele Zaken.

Bureau Voorlichting en Vorming (ANV/VN), 1979-1985

ANV/VN nam de taken van ANV/PE over voorzover die betrekking hadden op de voorlichting en vorming van de uit te zenden vrijwilligers.

Bureau Voorbereiding Vrijwilligers (ANV/VD), 1979-1985

Ook ANV/VD nam taken over van ANV/PE, maar dan die taken die te maken hadden met de voorbereiding (veelal opleidingen) die de vrijwilligers moesten ondergaan alvorens op een project tewerkgesteld te worden.

Bureau Centrale Diensten (ANV/CL), 1979-1985

Het Bureau Centrale Diensten was, met een gelijk takenpakket, de voortzetting van het Bureau Algemene Zaken.

Regionale bureaus, 1979-1985

Ten behoeve van de toetsing en uitvoering van projecten werden drie bureaus opgericht die in de plaats kwamen van de bureaus ANV/PL en ANV/PR. Elk regionaal georiënteerd bureau voerde voor de betreffende regio de taken uit die de voorgangers voor alle regio's uitvoerden. De volgende bureaus werden gecreëerd: het Bureau West-Afrika (ANV/WA), het Bureau Oost- en Zuidelijk Afrika (ANV/OZ) en het Bureau Latijns-Amerika en Azië (ANV/LZ).

4.7.2.2 Stichting Nederlandse Vrijwilligers (SNV), 1985-

In 1985 kreeg het ambtelijk apparaat dezelfde benaming als de organisatie waarvoor het zijn werkzaamheden verrichtte. Aan de organisatie veranderde niets, die bleef tot 1990 ongewijzigd.

4.7.3 Actoren in het taakgebied

• DTH
• DGIS
• Bestuur SNV
• JVC
• VN
• Hulp ontvangende landen
• KNV
• KIT
• Zusterorganisaties
• International Peace Corps Secretariat (ICPS)
• Coordinating Committee for International Voluntary Workcamps (UNESCO)

4.8 COMMISSIES EN ADVIESRADEN

4.8.1.1 Instelling en opheffing

4.8.1.2 Taken

De kosten verbonden aan de planopstelling en het beheer en de administratie werden jaarlijks begroot en diende door de CONS te worden goedgekeurd.

4.8.2.1 Organisatorische ontwikkeling

De Coördinatie Commissie hield zich bezig met de algemene beleidslijnen van de ontwikkelingssamenwerking. Door zijn samenstelling en door de geringe frequentie van de vergaderingen was de Commissie niet geschikt zich bezig te houden met details en technische problemen van het hulpverleningsbeleid. Daarom werden er door de Coördinatie Commissie drie gespecialiseerde subcommissies ingesteld die zich bezig hielden met details en technische problemen:

1. de subcommissie Technische Hulp (voorzitter Chef DIO);
2. de subcommissie Financieel-Economische Hulp (voorzitter Chef DFO).
3. de bestaande Coördinatie-Commissie voor de Verenigde Naties en de Gespecialiseerde Organisaties trad als subcommissie op als in die commissie kwesties werden besproken die lagen op het terrein van de ontwikkelingshulp.

Het secretariaat van de COCOS en de subcommissies werden verzorgd door het Bureau Beleidsvoorbereiding van DGIS (DGIS/SA).

4.8.2.2 Taak

De taak van de commissie was het bespreken van alle beleidskwesties die betrekking hadden op de hulpverlening en die van enige importantie waren. Alle adviezen die door de Nationale Adviesraad voor Ontwikkelingssamenwerking (NAR) werden uitgebracht werden in de Coördinatie Commissie aan de orde gesteld. De Coördinatie Commissie moest met betrekking tot deze adviezen nagaan in hoeverre gevolg kon worden gegeven aan de suggesties van de NAR die in deze adviezen waren vervat. De COCOS had geen vaste vergaderfrequentie. Het aantal beleidsnota's bepaalde het aantal vergaderingen. Gemiddeld kwam de commissie 3 á 4 maal per jaar bijeen. De aangelegenheden werden in eerste instantie in de subcommissies besproken. Alleen indien de leden van de subcommissie van mening waren dat de Coördinatie Commissie zich uit diende te spreken kwam die commissie bijeen.

4.8.3 Nationale Raad van Advies inzake Hulpverlening aan Minder Ontwikkelde Landen / Nationale Adviesraad voor Ontwikkelingssamenwerking (Nar), 1964-1990

4.8.3.1 Doelstelling

De taak van de NAR was de minister van Buitenlandse Zaken (later de minister voor Ontwikkelingssamenwerking) op diens verzoek en uit eigener beweging over alle zaken met betrekking tot ontwikkelingssamenwerking van advies te dienen. De Raad deed dat door het uitbrengen van rapporten, het instellen van werkgroepen en het organiseren van studiebijeenkomsten en het publiceren van de verslagen van die bijeenkomsten.

4.8.3.2 Instelling

4.8.3.3 Samenstelling

Bij de installatie van de NAR in januari 1964 werd de Raad, teneinde een zo groot maatschappelijk draagvlak te verkrijgen samengesteld uit vertegenwoordigers van missie en zending, onderwijs en wetenschappen, bedrijfsleven, vakbeweging en sociale zekerheid, volksgezondheid en maatschappelijk werk, landbouw en de particuliere sector. Voorzitter en leden werden voor een periode van vier jaar door de staatssecretaris van Buitenlandse Zaken (later de minister voor Ontwikkelingssamenwerking) benoemd. De Raad kende in de loop van zijn bestaan de volgende werkgroepen:

• Algemene Samenstelling Hulpprogramma
• Wettelijke Grondslag
• Jongeren Vrijwilligers
• Activiteiten van Universiteiten
• Internationaal Beleid
• Subuniversitair Onderwijs
• Uitzending Ondernemers
• Consortiumbeleid
• Bevordering particuliere financiering ontwikkeling
• Vraag en aanbod deskundigen
• Projecten Programma
• Opleiding uit te zenden deskundigen

De door de Raad uitgebrachte adviezen werden door het departement als volgt behandeld. Na verschijning van het advies werd een voorlopige schriftelijke reactie op het advies gegeven. Vervolgens vond een gesprek plaats van de minister voor Ontwikkelingssamenwerking met de betreffende werkgroep. Naar aanleiding van dat gesprek stuurde het departement tenslotte een definitieve schriftelijke reactie aan de Raad.

Wanneer de onderwerpen van de NAR-adviezen terreinen betroffen waarvoor de minister voor Ontwikkelingssamenwerking niet de enige competente minister was werd, alvorens een gesprek met één van de werkgroepen aan te gaan, interdepartementaal overleg gevoerd.

5 DE BUITENLANDSE DIENST

5.1 ORGANISATIE VAN DE BUITENLANDSE DIENST:

Directie Buitenlandse Dienst (DBD)

De vertegenwoordigingen

De werkzaamheden van de Buitenlandse Dienst werden verricht door de Nederlandse vertegenwoordigingen in het buitenland. Binnen die groep van vertegenwoordigingen vielen drie categorieën te onderscheiden.

1. Bilaterale diplomatieke vertegenwoordigingen
   1. Gezantschappen
   2. Ambassades
   3. Militaire Missies
2. Multilaterale diplomatieke vertegenwoordigingen
3. Consulaire vertegenwoordigingen
   1. consulaten-generaal
   2. consulaten
   3. vice-consulaten
   4. consulaire agenten

ad. 1 Bilaterale diplomatieke vertegenwoordigingen
Het onderhouden van diplomatieke betrekkingen met een vreemde mogendheid impliceert de accreditering van een ambassadeur bij het staatshoofd van die betreffende mogendheid. Dit betekent niet dat in elk land waarmee Nederland diplomatieke relaties onderhoudt ook een ambassade is gevestigd, want een ambassadeur kan bij meerdere regeringen geaccrediteerd zijn. De ambassade is het formele en officiële kanaal waardoor twee regeringen contact met elkaar onderhouden. Tegenwoordig kent Nederland geen vertegenwoordigers meer met de status van gezant. De laatste gezantschappen werden in de jaren zeventig verheven tot ambassade. In een enkel geval staat aan het hoofd van een Nederlandse vertegenwoordiging in het buitenland een (tijdelijk) zaakgelastigde. Het verschil tussen deze benamingen is vooral protocollair van aard.

Een aparte groep binnen de categorie bilaterale diplomatieke vertegenwoordigingen vormen de Militaire Missies. Het hoofd van een dergelijke missie was niet geaccrediteerd bij een instantie van het ontvangende land, maar bij de tijdelijke bezettende militaire macht in een land.
De werkzaamheden op de bilaterale posten kunnen grofweg verdeeld worden in politieke aangelegenheden, handelsaangelegenheden, aangelegenheden betreffende pers en culturele zaken en consulaire aangelegenheden. Voor posten in ontwikkelingslanden komen daar werkzaamheden in het kader van de Ontwikkelingssamenwerking bij. Of er voor de verschillende terreinen aparte medewerkers op een post zijn aangewezen is afhankelijk van de grootte van de post. Op kleinere posten worden diverse taakgebieden door één persoon behandeld. Aan ambassades verbonden technische attachés zijn afkomstig van andere departementen van algemeen bestuur. Landbouwattachés worden geleverd door het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, defensieattachés door het ministerie van Defensie etc. Het ambtsgebied waarover de diplomatieke bevoegdheden van een Nederlandse vertegenwoordiging zich uitstrekt is gelijk aan de landsgrenzen van de ontvangende staat.

ad. 2 Multilaterale diplomatieke vertegenwoordigingen
De Nederlandse multilaterale diplomatieke vertegenwoordigingen werden aangeduid met de term: Permanente Vertegenwoordigingen van het Koninkrijk. De ambassadeurs die aan het hoofd van een dergelijke PV stonden werden geaccrediteerd bij de betreffende internationale organisaties. De PV's hadden een meer gespecialiseerde taak dan de ambassades. Zij waren gericht op de werkzaamheden van de internationale organisatie. Voor de permanente vertegenwoordigingen gold dat zij slechts een klein gedeelte van de hierna beschreven taken vervulden. Consulaire werkzaamheden verrichtten zij in het geheel niet.

ad. 3 Consulaire vertegenwoordigingen
Aan het hoofd van een consulaire post staat een vice-consul, een consul of een consul-generaal, al dan niet honorair. De taken van een consulaire post zijn vooral van economische en uiteraard consulaire aard. Politieke rapportages werden door een consulaire post zelden geleverd, hoewel uitzonderingen mogelijk waren en vanwege de Weense conventie ook toegestaan werden en worden. Tegenwoordig is het wat meer gebruik dat de (beroeps)consuls ook regionale politieke en economische rapportage verzorgen. Het district of ressort van een consulaire vertegenwoordiging wordt in overleg tussen de Nederlandse regering en het ontvangende land vastgesteld. Indien in een land waar Nederland een consulaire vertegenwoordiging had ook een Nederlandse diplomatieke vertegenwoordiging was gevestigd was de consulaire post ondergeschikt aan die vertegenwoordiging. Het ressort van een consulaat of consulaat-generaal kon worden onderverdeeld in een aantal ressorten ten behoeve van enkele kleine, meestal honoraire, (vice-)consulaten. Vooral in landen waar zich veel Nederlanders hebben gevestigd (Australië, Canada, Verenigde Staten) was dit het geval.

5.2 TAKEN VAN DE BUITENLANDSE DIENST:

Die taken zijn:

1. Het Koninkrijk in het buitenland te vertegenwoordigen;
2. De buitenlandse betrekkingen van het Koninkrijk te onderhouden door middel van contacten met de regering van de ontvangende staat;
3. Buiten het grondgebied de belangen van het Koninkrijk en van de onderdanen te behartigen en te beschermen;
4. Met alle wettige middelen inlichtingen omtrent het buitenland te verzamelen en te verstrekken die voor de regering en voor de bewoners van het Koninkrijk van belang kunnen zijn;
5. Buiten het grondgebied van het Koninkrijk de gerechtelijke, buitengerechtelijke en administratieve handelingen en werkzaamheden te verrichten welke krachtens internationale overeenkomsten en de wetten en voorschriften van het Koninkrijk aan diplomatieke en consulaire ambtenaren zijn opgedragen of waartoe deze bevoegd zijn verklaard;
6. Het verrichten van alle andere door of vanwege de regering op te dragen werkzaamheden;
7. Het bevorderen van vriendschappelijke betrekkingen tussen het Koninkrijk en de ontvangende staat en het tot ontwikkeling brengen van hun betrekkingen op economisch, wetenschappelijk en cultureel gebied.

Bovenstaande taken dienden te worden uitgevoerd met inachtneming van het volkenrecht, in het bijzonder de voor het Koninkrijk of de samenstellende delen van het Koninkrijk bindende internationale verdragen en andere overeenkomsten. Ook dienden bij de uitoefening van de taak de wetten en gebruiken van het land van accreditering in acht te worden genomen. De taakelementen werden in bilateraal en multilateraal verband uitgeoefend.

5.3 TAAKVERDELING:

In materiële zin werd het werk van de ambassades en consulaten globaal onderverdeeld in:

1. Politieke aangelegenheden
2. Economische aangelegenheden
3. Ontwikkelingssamenwerkingsaangelegenheden
4. Consulaire aangelegenheden
5. Pers- en Culturele aangelegenheden

Uiteraard werden door de consulaten consulaire werkzaamheden verricht. Politieke en economische aangelegenheden werden door consulaten vaak op regionaal niveau behandeld.

Ad. A. Politieke aangelegenheden

• Het volgen van de binnenlandse en buitenlandse politieke ontwikkelingen in het land of bij de internationale organisatie waarbij de missie geaccrediteerd is. Het rapporteren aan de Nederlandse Regering omtrent de voor Nederland relevante ontwikkelingen opdat die bij het formuleren van haar beleid daar rekening mee kan houden;
• Het uitdragen van het Nederlandse politieke beleid - tevens in het belang van de bevordering van de internationale rechtsorde - bij de autoriteiten, waarbij de post is geaccrediteerd, respectievelijk de andere leden van de internationale organisatie, ten einde te bewerkstelligen dat het beleid van die autoriteiten (of van die landen) zich, voor zover nodig en/of wenselijk, aan dat Nederlandse beleid aanpast of conformeert;
• Behartiging van belangen van andere landen. Dit omvat de behartiging van de politieke belangen van Luxemburg in die landen waar Luxemburg geen vertegenwoordiging heeft. Deze verdragsrechtelijke vastgelegde verplichting wordt gedeeld met België, dat de commerciële en consulaire taken vervult in landen waar Luxemburg geen vertegenwoordiging heeft.
• Na de Tweede Wereldoorlog verliet de Nederlandse regering de vooroorlogse neutraliteitspolitiek. Een gevolg hiervan was dat tussen de bondgenoten in de NAVO en tussen de leden van de Europese Gemeenschap in alle hoofdsteden waar meerdere NAVO- of EG-landen zijn vertegenwoordigd regelmatig overleg werd gevoerd om tot een gemeenschappelijke standpunten te komen.

Macro-economisch:

• algemene economische rapportage over macro-economische ontwikkelingen in het buitenland, overheidsmaatregelen, monetaire kwesties, energievoorziening, milieuhygiëne, lucht- en scheepvaartaangelegenheden, etc;
• Handelspolitieke informatievergaring en inspanningen, met name daar waar de handel op beperkende maatregelen stuit;
• toezending van economisch-statistisch materiaal;
• het verstrekken van inlichtingen aan de overheid en het bedrijfsleven van het land van vestiging over economische ontwikkelingen en mogelijkheden tot economische samenwerking met Nederland;
• het uitdragen van het Nederlandse beleid op economisch terrein.

Meso-economisch:

• berichtgeving over afzetmogelijkheden, ontwikkelingen in het bedrijfsleven, fusies, buitenlandse investeringen, concurrentie van derde landen etc;
• voorlichting over Nederlandse leveringsmogelijkheden van goederen en diensten;
• meldingen over ontwikkelingsprojecten en overheidsaanbestedingen;
• aantrekken van industriële projecten voor Nederland door middel van voorlichting, bemiddeling, etc;
• berichten over economische missies die West-Europa bezoeken en hulp aan Nederlandse missies in het ambtsgebied;
• berichten over beurzen en tentoonstellingen in het land van vestiging en hulp bij Nederlandse deelname aan beurzen.

Micro-economisch:

• ondersteuning en begeleiding van Nederlandse exporteurs in de vorm van:
• handelsbemiddeling;
• voorlichting van Nederlandse zakenlieden en introducties bij overheid en bedrijfsleven;
• bemiddeling bij handelsgeschillen

Ad. C. Ontwikkelingssamenwerkingsaangelegenheden
Aansluitend op de hiervoor reeds omschreven taken van observeren, rapporteren, analyseren en het onderhouden van contacten omvatten de werkzaamheden in de ontwikkelingssamenwerking voorts in het bijzonder:

• het analyseren van het ontwikkelingsbeleid van het betrokken land;
• het nagaan van de plaats die Nederland in de samenwerking op dit gebied zou kunnen innemen;
• vaststelling van doelgroepen waarop het samenwerkingsbeleid gericht kan zijn;
• adviseren omtrent de aanvaardbaarheid en uitvoerbaarheid van individuele projecten;
• onderhandelingen over projecten met de lokale autoriteiten.
• het voorbereiden, uitvoeren en evalueren van Kleine Ambassade Projecten (KAP);

Daarnaast omvat de uitvoering van projecten:

• toezicht op en berichtgeving over de voortgang van projecten;
• begeleiding van uit te zenden deskundigen, huisvesting, financiering, hulp bij import van goederen;
• bemiddeling bij de invoer van materieel voor hulpprojecten;
• behandeling van financiële aspecten.

Ad. D. Consulaire aangelegenheden

Ten behoeve van Nederlanders:

• Het zorgdragen voor de Nederlandse kolonie en Nederlandse toeristen in het buitenland. De meest voorkomende werkzaamheden hiervoor zijn:
  • verstrekking, verlenging en wijziging van reisdocumenten voor Nederlanders, alsmede diplomatieke, consulaire en dienstpaspoorten;
    • uit door post bij te houden administratie moet blijken:
      aan wie en wanneer een bepaald paspoort werd verstrekt en voor welke duur, dan wel of een paspoort werd verschreven of als onbruikbaar moest worden beschouwd en of aan een bepaalde persoon een paspoort werd verstrekt, dan wel of het paspoort van een bepaalde persoon werd verlengd en zo ja, welk paspoort.
    • van de vermissing of van de intrekking van een paspoort moet aantekening worden gehouden in bedoelde administratie.
    • van iedere afgifte, verlenging, vermissing of intrekking wordt in tweevoud aangifte gedaan bij het ministerie van Buitenlandse Zaken.
    • van de verlenging van elders afgegeven paspoorten wordt aantekening gehouden.
    • een Nederlandse paspoort dat is ingeleverd wordt ongeldig gemaakt.
    • opgave aan autoriteit van een vermist paspoort wordt doorgegeven aan de autoriteit die het paspoort heeft afgegeven.
    • op een paspoortaanvraag wordt uiterlijk binnen twee maanden na het indienen van de aanvraag beslist. Is het niet mogelijk binnen deze termijn een beslissing te nemen, dan wordt hiervan kennis gegeven aan de Minister van Buitenlandse Zaken met opgave van redenen; voorts wordt de aanvrager verwittigd.
  • opmaken van legalisaties;
  • verstrekken van juridische adviezen;
  • bijstand notariële akten:
    • opmaken van akten van huwelijkstoestemming;
    • de eed af te nemen, die de voogd, toeziende voogd, curator of toeziende curator volgens de wet moet afleggen;
    • in bewaring nemen van holografische en geheime testamenten;
    • opdragen van voogdij en toeziende voogdij;
    • huwelijkstoestemming te verlenen, voorzover de wet zulks toelaat, aan minderjarigen, die de volgens de wet vereiste toestemming van ouders, voogd of toeziende voogd niet hebben verkregen;
    • holografische en geheime testamenten op de door de wet voorgeschreven wijze te openen;
  • opmaken van volmachten;
  • registratie van opgemaakte akten in een repertorium.
  • opmaken van akten van de burgerlijke stand; Niet alle posten zijn hiertoe bevoegd.
  • dienstplichtzaken; doorgeleiden van verzoeken tot ontheffing van de dienstplicht voor in het ressort woonachtige Nederlanders.
  • repatriëring;
  • zorg voor gearresteerden:
    • inlichten hoofdpost;
    • bezoeken arrestant;
    • toezien op juiste toepassing van het vreemde recht;
    • onderhouden van contact met advocaat arrestant;
    • eventueel arrestant voordragen bij WVC voor financiële bijstand;
• overbrenging van gerechtelijke stukken, rogatoire commissies, legalisaties en andere juridische handelingen;
• scheepvaartzaken, zeebrieven, aanmonstering, scheepsverklaringen;
  • indien in een buitenlandse haven een kapitein wordt vervangen dan maakt de consul daarvan een aantekening in de scheepspapieren;
  • schade tijdens een reis of buitengewone gebeurtenissen worden door de kapitein vastgelegd in een scheepsverklaring ten overstaan van de consul. Deze neemt de verklaring op, waarmerkt het document en stuurt de scheepsverklaring aan het Hoofd van de Scheepvaartinspectie;
  • de consul bevordert de repatriëring van verstekelingen met de Nederlandse nationaliteit;
• vlootbezoeken;
  • burgerlijke en militaire autoriteiten inlichten over vlootbezoek en saluutschoten aanvragen;
  • havenautoriteiten, havenpolitie, loodswezen, douane en immigratiedienst inlichten;
  • tijdige aankondiging van vlootbezoek in de pers;
  • organiseren van activiteiten op de wal;
  • aanwezig zijn bij aankomst schepen op de rede;
  • bezoeken afleggen bij de commandant, die ook bij de consul een bezoek af moet leggen;
  • aanwezig zijn bij kransleggingen en andere officiële plechtigheden op de wal.
• opsporing van personen in het ressort en het innen van vorderingen;
• hulp bij emigratie
  • doorsturen van verzoeken van Nederlanders die zich in ressort van de consul willen vestigen naar het Nederlands Migratie Instituut.
• taken in het kader van de Wet Uitkering Vervolgingsslachtoffers (WUV) sinds 1973;
  • voeren van administratie ten behoeve van de WUV;
  • zorg dragen voor opstellen medische rapportages in het kader van de WUV;
  • zorg dragen voor medische rapportage in het kader van de WUV;
  • rapporteren over activiteiten in het kader van de WUV

Ten behoeve van buitenlanders:

• verlenen van visa voor bezoeken aan Nederland korter dan drie maanden of verstrekken van een 'machtiging voorlopig verblijf' bij een verblijf van langer dan drie maanden;
• doorzending van asielverzoeken;
• doorgeleiden van klachten over het optreden van Nederlandse overheidsorganen;
• inlichten van buitenlandse autoriteiten betreffende Nederland o.a. inzake de Nederlandse wetgeving.

Ad. E. Pers en Culturele aangelegenheden

Het bevorderen en verbreiden van kennis van het leven en denken van het Nederlandse volk, zijn staatkundige, economische en sociale structuur, zijn cultuur en zijn historie, en over de beginselen en feitelijke gegevens die daarbij een rol spelen. Al dan niet in het kader van een Cultureel Accoord tussen Nederland en het ontvangende land heeft de post tot taak het ontwikkelen van activiteiten en het aankweken en onderhouden van relaties die de banden tussen beide landen kunnen verstevigen. Concreter betekent dit:

• Het medewerken aan de uitvoering van bilaterale afspraken en verdragen op cultureel en wetenschappelijk gebied;
• Het deelnemen aan het internationale culturele verkeer;
• Het profijt trekken uit multilaterale samenwerkingsvormen op dit gebied alsmede het uitdragen van Nederlandse standpunten.
• onderhouden van contacten met de lokale pers teneinde publicaties over Nederland te stimuleren en waar nodig onjuiste voorlichting te corrigeren.

5.4 WERKZAAMHEDEN VAN PERMANENTE VERTEGENWOORDIGINGEN

De taak van de Permanente Vertegenwoordigingen van het Koninkrijk der Nederlanden bij internationale organisaties is het voorbereiden van het gezamenlijke beleid en de voorbereiding en formulering van het nationale beleid met betrekking tot die internationale organisaties. De PV’s zijn intermediair tussen de nationale administratie en de administratie van de internationale organisatie.

Uitvoering van de taak geschiedt door het uitdragen van het Nederlandse standpunt ten aanzien van aangelegenheden waarvoor de internationale organisatie in het leven is geroepen en het bevorderen van besluitvorming van de internationale organisaties, veelal via compromissen, waarin de Nederlandse belangen zo goed mogelijk tot hun recht komen. De werkzaamheden vinden voornamelijk plaats in vergaderingen van ambtelijke overleg- en werkgroepen en, afhankelijk van het soort organisatie, in al of niet regulier overleg van de politiek verantwoordelijken. De ambtelijke overleg- en werkgroepen kennen bij sommige internationale organisaties een vaste samenstelling (bijv. NATO), in andere gevallen is er sprake van een ad-hoc overleg. De definitieve voorbereiding van de besluitvorming vindt plaats in het overleg van de Permanente Vertegenwoordigers. De beslissing over de voorstellen vindt altijd op het departement in Den Haag plaats. Het uitdragen van standpunten door de Permanente Vertegenwoordigingen kan slechts plaatsvinden indien instructies bestaan over die standpunten. Die instructies worden geleverd door de departementen van algemeen bestuur in Nederland. Het departement van Buitenlandse Zaken treedt formeel op als coördinerend orgaan bij het vaststellen en doorgeleiden van die instructies. Multilateraal werk vindt ook plaats op ad-hoc basis. Het betreft hier speciale conferenties van kortere of langere duur waaraan meerdere staten deelnemen. Een voorbeeld hiervan is de Conferentie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (CVSE). Daarnaast kan een bilaterale post ook optreden als de Nederlandse vertegenwoordiger bij een conferentie of internationale organisatie. Iets wat anders door een speciaal uitgezonden delegatie zou moeten worden gedaan.

Voorbeelden hiervan zijn de ambassade Bern ter zake van de UPU en het Consulaat-generaal Montreal ter zake van de ICAO en de ambassade Nairobi bij het Centrum van de Verenigde Naties voor menselijke nederzettingen (HABITAT) en bij het milieuprogramma van de Verenigde Naties (UNEP).

6 STAFAFDELINGEN EN ADVISEURS ('S-SECTOR') 1950-

In dit hoofdstuk wordt de taak- en organisatieontwikkeling over de periode 1950-1990 beschreven van de stafafdelingen en adviseurs die rechtstreeks onder de secretaris-generaal ressorteren. Organisatie-ondersteunende afdelingen, zoals die voor personele en financiële aangelegenheden blijven, zoals eerder opgemerkt, buiten het onderzoek. Dientengevolge komen in dit hoofdstuk achtereenvolgens aan de orde: Directie Kabinet en Protocol, Directie Verdragen, Directie Algemene Zaken en de diverse adviseurs.

6.1 ORGANISATIE-ONTWIKKELING 1950-

Na de reorganisatie van 1950 laat de departementale, 'Haagse' organisatie zich verdelen in directoraten-generaal (uiteindelijk drie) en de zgn. 'S-sector' (rechtstreeks ressorterend onder de secretaris-generaal) met onder andere beleidsadviseurs en ondersteunende eenheden. De reorganisatie van 1950 had de structuur van de Directie Kabinet en Protocol (DKP) niet aangetast. DKP bestond op dat moment uit het Kabinet (DKP/KA), de Afdeling Decoraties (DKP/DE) en de Afdeling Verdragen (DKP/VE).

Deze laatste afdeling groeide in 1956 uit tot een zelfstandige directie. Bij deze directie werd ook het in 1953 ingestelde Vertaalbureau van DKP ondergebracht. In 1960 werd bij het Kabinet een sectie Registratie Personeel Buitenlandse Vertegenwoordigingen ingesteld, die vanaf einde 1962 verder ging als Bureau Administratie Buitenlandse Missies (DKP/BM). Tot slot werd bij DKP in 1989 het Bureau Voorrechten en Immuniteiten (DKP/VI) ingesteld.

In 1956 werd een Directie Verdragen (DVE) ingesteld als afsplitsing van DKP. DVE werd in 1959 gesplitst in een Bureau Parlementaire Aangelegenheden (DVE/PA) en een Bureau Voorbereiding en Bekendmaking Verdragen (DVE/VB). In 1967 werd het Bureau Voorbereiding en Bekendmaking van Verdragen gesplitst in een Bureau Voorbereiding Verdragen (DVE/VV) en een Bureau Bekendmaking Verdragen (DVE/BK). Onder DVE ressorteerde vanaf 1956, zoals gezegd, het Vertaalbureau. Het Vertaalbureau werd in 1959 omgedoopt tot Bureau Vertalingen (DVE/VT). In 1968 werd dat als Afdeling Vertalingen ondergebracht in de ondersteunende sector onder de Assistent Secretarisgeneraal Administratieve Zaken (ASAZ). Bij de reorganisatie van 1950 was de Directie Algemene Zaken (DAZ) de opvolger van de Directie Juridische en Administratieve Zaken. Onder DAZ kwamen de volgende, deels nieuwe bureaus te ressorteren: Bureau Vreemdelingenzaken (DAZ/VZ), Bureau Juridische Zaken (DAZ/JZ), Bureau Paspoorten (DAZ/PP), Bureau Reiswezen (DAZ/RW) en Bureau Algemene Zaken (DAZ/AZ). Het laatste bureau werd in 1952 reeds gesplitst in een Bureau Sociaal-economische Zaken (DAZ/SZ) en een Bureau Nederlanders in het Buitenland (DAZ/NB, 1952-1963). In hetzelfde jaar werd het Bureau Paspoorten omgedoopt tot Bureau Paspoorten en Policiaire Zaken (DAZ/PP). Dit werd op zijn beurt in 1984 opgevolgd door het Bureau Paspoortaangelegenheden (DAZ/PP) en de Beleidsgroep Reisdocumenten (1986), die hebben bestaan tot aan de overdracht van het paspoortbeleid aan het Ministerie van Binnenlandse Zaken (najaar 1990). Van het Bureau Vreemdelingenzaken werd in 1984 een Bureau Asielzaken (DAZ/BA) afgescheiden.

6.2 DIRECTIE KABINET EN PROTOCOL 1950-

Kabinet

Ook vervult het Kabinet een adviserende functie ten aanzien van deze aangelegenheden ten opzichte van andere overheidsinstanties en bedrijfsleven. DKP/KA documenteert buitenlandse protocollaire en ceremoniële regelgeving.

Bureau Administratie Buitenlandse Missies

DKP/BM had in 1963 de voorbereiding en uitvoering van werkzaamheden met betrekking tot de erkenning en toelating van buitenlandse consulaire vertegenwoordigers overgenomen van DKP/KA en de Sectie registratie personeel buitenlandse vertegenwoordigingen. Het bureau verzorgde tevens de agrémentsverlening van buitenlandse militaire attachés en de registratie en verlening van visa en legitimatiebewijzen aan personeel van buitenlandse vertegenwoordigingen en internationale organisaties.

Bureau Voorrechten en Immuniteiten

Afdeling Verdragen

6.3 DIRECTIE VERDRAGEN 1956-

Vertaalbureau/Bureau Vertalingen

Verzorgde de vertaling van (verdrags-)teksten in en uit vreemde talen. Was het contactpunt voor de uitbesteding van vertalingen. Verzorgde vanaf 1962 voor een toenemend aantal departementen en Hoge Colleges van Staat de vertalingen van teksten.

Bureau Parlementaire Aangelegenheden

Bureau Voorbereiding en Bekendmaking Verdragen

Bureau Voorbereiding Verdragen

DVE/VV houdt zich sinds splitsing van laatstgenoemd bureau bezig met de formele voorbereiding en inwerkingtreding van internationale overeenkomsten.

Bureau Bekendmaking Verdragen

6.4 DIRECTIE ALGEMENE ZAKEN 1950-

Bureau Algemene Zaken

In DAZ/AZ werden onder andere een aantal taken van de in 1950 opgeheven directie Verkeer en Grote Rivieren ondergebracht. Tot 1952 hield het zich bezig met de volgende onderwerpen: nalatenschappen, belastingen, hulpacties, repatriëring, vlootbezoek, scheepvaart, zeelieden, visserij, verkeer en waterstaatkwesties, dienstplichtaangelegenheden, oorlogsschaden, onderstand, overneming van behoeftigen, inlichtingen omtrent personen. DAZ/AZ verzorgde tussen 1950 en 1962 het secretariaat van de Nederlandse afvaardiging in het Havencomite Straatsburg/Rotterdam/Amsterdam.

Bureau Paspoorten/Bureau Paspoorten en Policiaire Zaken/Bureau Paspoortaangelegenheden/Beleidsgroep Reisdocumenten

Bureau Reiswezen

DAZ/RW heeft als hoofdtaken de verzorging van reizen naar het buitenland voor ambtenaren van het ministerie van Buitenlandse Zaken en verzorgen van visering van alle diplomatieke, dienst- en gewone paspoorten voor ambtenaren van alle ministeries. In bijzondere gevallen wordt deze dienst ook voor particulieren verricht (waarvoor vanaf 1978 een uitzondering voor toeristen geldt). Tot 1964 vroeg het bureau ook de voor die reizen benodigde deviezen aan. Tussen 1964 en 1978 verleende DAZ/RW bemiddeling aan Nederlanders bij visa-aanvragen voor landen niet in Nederland vertegenwoordigd.

Bureau Juridische Zaken

Bepaalde taken van DAZ/JZ werden tussen 1950 en 1984 afgestoten en andere juist toegevoegd. Dat geldt voor behandeling van kwesties van extra territorialiteit en emigratie (taak tot 1952), naturalisatie (tot 1952 en vanaf 1984), inlichtingen omtrent Nederlandse en vreemde wetgeving (tot 1963), beheerszaken, auteursrechten, effectenregistratie, rechtsherstel, gerechtelijke stukken (1952 tot 1982), burgerlijke stand, grensverdragen (1952 tot 1984), belastingwetgeving en -verdragen, conciliatieverdragen (1963 tot 1982) en de afwikkeling van nalatenschappen (1963 tot 1984).

DAZ/JZ heeft sinds 1984 tot taak bij te dragen aan de oplossing van juridische vraagstukken, alsmede het bijdragen aan de totstandkoming van wettelijke maatregelen en verdragen en de uitvoering daarvan, ondermeer op het gebied van internationale rechtshulp in civiele zaken en in strafzaken waaronder uitlevering, alsmede op het gebied van internationaal privaatrecht. Verder draagt het bureau bij aan de voorbereiding van wettelijke maatregelen ten aanzien van consulaire bevoegdheden en houdt het toezicht op de uitvoering van de Consulaire wet, Consulair Besluit en de wet op de Kanselarijrechten. Verder is het bureau betrokken bij de behandeling van nationaliteitskwesties, naturalisatieverzoeken, militaire zaken, scheepvaartaangelegenheden, invordering van schulden aan de Staat, problemen in verband met invoerrechten, financiële vorderingen voortvloeiend uit de Tweede Wereldoorlog en bemiddeling bij de uitvoering van de wet Uitkeringen Vervolgingsslachtoffers. DAZ/JZ is sinds 1950 vertegenwoordigd in de Commissie rechtsherstel buitenlandse effecten.

Bureau Sociaal-Economische Zaken

Bureau Vreemdelingenzaken

DAZ/VZ is in de jaren vijftig en zestig belast met de toelating en uitwijzing van vreemdelingen, door middel van de verlening van visa, toelating als vluchteling, uitlevering, naturalisatie, verlenging van paspoorten voor vreemdelingen en vluchtelingen in het buitenland. Het bureauhoofd was tot 1958 tevens adviseur van de Visadienst. In 1960 werd de bemoeienis met vestigingsverdragen en statusregelingen aan de taken toegevoegd, in 1969 met verdragen en regelingen inzake het personenverkeer. In 1970 kwamen daarbij de privileges en immuniteiten van internationale organisaties en hun personeel (voor zover niet behorende tot de competentie van DKP). In 1984 werd de behandeling van problemen van Nederlanders met betrekking tot buitenlandse verblijfs- en tewerkstellingsvergunningen aan de taken van DAZ/VZ toegevoegd en in 1988 de buitenlandse aspecten van het minderhedenbeleid.

Bureau Asielzaken

DAZ/BA levert een bijdrage aan het Nederlandse vluchtelingenbeleid. DAZ/BA heeft zitting in de Interdepartementale Stuurgroep Immigratie (ISI), voert het secretariaat van de Interdepartementale Commissie Vluchtelingenbeleid (ICV) en vertegenwoordigt Buitenlandse Zaken in de zgn. 'asielzittingen' van de Adviescommissie Vreemdelingenzaken (AVV) en van de Afdeling Rechtspraak van de Raad van State (ARRS). Het vluchtelingenbeleid wordt in internationaal verband onder andere uitgedragen in de Intergovernmental Committee for Migration. Bij de uitvoering van het vluchtelingenbeleid had het bureau een stem in de statusbepaling van asielzoekers (tot en met 1991).

Stafeenheid Bijzondere Onderwerpen

6.5 ADVISEURS 1950-

Verkeersadviseur (VADV)

De taak van VADV is sinds 1950 onveranderd: de behandeling van alle luchtvaartaangelegenheden voor het departement en het adviseren van de departementsleiding over scheepvaart en andere verkeersaangelegenheden in de ruimste zin van het woord. Bij de reorganisatie van 1950 zijn de uitvoerende taken van de Directie Verkeer en Grote Rivieren overgedragen aan DAZ. VADV verricht de volgende werkzaamheden: het bestuderen van ontwikkelingen op het terrein van internationaal vervoer; bijdragen aan de voorbereiding van wetgeving op verkeersgebied; het adviseren van en overleggen met departementsleiding, directies, andere ministeries (in het bijzonder Verkeer en Waterstaat (DGSM, DGV, HDTP), vervoersorganisaties (w.o. Stichting Nederlandse Internationale Wegvervoerorganisatie (NIWO), Kamers van Koophandel en het bedrijfsleven (w.o. KLM); het instrueren van posten en permanente vertegenwoordigingen; behandeling van zaken betreffende de ICAO, ECAC, CEMT, IMCO en CRC en vertegenwoordiging van Buitenlandse Zaken in afvaardigingen naar deze organisaties; secretariaat van de Nederlandse afvaardiging naar de Centrale Rijnvaartcommissie (CRC, Straatsburg); deelname aan de departementale crisisstaf; het voeren van overleg met de Antilliaanse autoriteiten en directie van de ALM; behandeling in overleg met het Ministerie van Defensie van overvlieg- of landingsvergunnigen buitenlandse militaire vliegtuigen; verzorging aanvragen Nederlandse militaire vliegtuigen; verzorging diplomatieke toestemming bezoeken Nederlandse Marineschepen aan buitenlandse havens; overleg met Ministerie van Defensie over toekomstige vlootbezoeken; overleg met Ministerie van Financiën over belastingaangelegenheden; vertegenwoordiging van Nederland in bilaterale onderhandelingen over vervoerskwesties; bijdragen aan werkdossiers bewindslieden.

Tot 1981 vertegenwoordigt VADV het Ministerie van Buitenlandse Zaken in de Centrale commissie voor de statistiek (CCS).

Juridisch Adviseur (JAFR/JURA)

Financieel-Economisch Adviseur (FEAD)

Adviseur Beleidsplanning (PLAN)

Adviseur in Algemene Dienst (ADVA)

Tussen 1974 en 1980 stond deze adviseur ter beschikking van de bewindslieden van het departement voor het geven van adviezen over belangrijke principiële beleidsvraagstukken op het gehele terrein van de taak van het departement. Ook kon ADVA belast worden met bijzondere opdrachten. Aangesteld in deze functie werd J. Meijer, voormalig directeur-generaal Internationale Samenwerking (DGIS).

Adviseur voor Onderhandelingen met Buurlanden (BUAD)Adviseert de departementsleiding over Nederlands-Belgische kwesties (Schelde, Benelux, etc.). Maakt deel uit van onderhandelingsdelegaties.

Adviseur voor Protocollaire Aangelegenheden (ADKP)

Adviseert de departementsleiding en de Directie Kabinet en Protocol (DKP) over zaken die het in acht te nemen protocol in officiële buitenlandse contacten aangaan.

Het archiefblok maakt onderdeel uit van het zogenaamde 5e blok van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Onder het 5e blok zijn de bestanden ondergebracht die oorspronkelijk deel uitmaakten van het op te zetten 5e (10- jaren)blok over de periode 1985-1994. De systematiek van het werken met 10 jaren blokken werd vanaf 1945 geïntroduceerd bij Buitenlandse Zaken. In het verleden zijn de voorlopers (1e blok 1945-1954, 2e blok 1955-1964, 3e blok 1965-19754 en het 4e blok 1975) bewerkt door de (voormalige) Centrale Archief Selectiedienst. In 1985 werd begonnen met het vormen van een 5e blok. Net als in de voorgaande jaren werden de archieven van de afzonderlijke Directoraten- generaal ondergebracht in het zogenaamde code archief. Vanaf eind jaren ’80 werd echter geleidelijk afscheid genomen van de centrale ordening op code. Steeds meer directies vormden afzonderlijke archieven en kozen voor andere vorming van ordening. Feitelijk eindigde het code archief hiermee in 1990, hoewel een aantal directies nog korte tijd verder gingen met het toekennen van een code aan de dossiers. Als overkoepelende datering van het 5e blok gaan we uit van 1985-1990. Het archief is altijd bij het ministerie van Buitenlands Zaken in beheer geweest.

Het archief is in 2019 door Ministerie van Buitenlandse Zaken overgebracht naar het Nationaal Archief, krachtens artikel 12 van de Archiefwet 1995

Het archief beslaat het Nederlands buitenlands beleid en ontwikkelingssamenwerking en bestaat onder andere uit: alle aangelegenheden van buitenlandse politiek, ongeacht of het zuiver politiek dan wel economische, sociale of verkeersvraagstukken betreft; politieke aangelegenheden met betrekking tot de Verenigde Naties en haar organen alsmede ontwapeningsaangelegenheden en internationale vredesvraagstukken; werkzaamheden die verband houden met de Europese economische samenwerking en integratie, alsmede met andere vraagstukken van economische politiek; algemene departementale en interdepartementale coördinatie op het gebied van ontwikkelingssamenwerking. Het merendeel van de stukken is in het Nederlands. Voor het overige komen de meest gangbare Europese talen voor, zoals Engels, Frans, Duits en Spaans en bij de dossiers betreffende ontwikkelingssamenwerking onder andere ook Indonesisch.

Het archief kent geen beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van kwetsbare of slechte materiële staat.

Voor dit archief is geen andere toegang beschikbaar.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Inventaris van het code-archief van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, (1961) 1985–1990 (1998), nummer toegang 2.05.392, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, BuZa / Code 1985-1990 , 2.05.392, inv.nr. ...

Archieven van de Nederlandse vertegenwoordigingen in het buitenland

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar

Archief:

• 2.05.117 Ministerie van Buitenlandse Zaken (periode 1945 - 1954)
• 2.05.118 Ministerie van Buitenlandse Zaken (periode 1955 - 1964)
• 2.05.313 Ministerie van Buitenlandse Zaken (periode 1965 - 1974)
• 2.05.330 Ministerie van Buitenlandse Zaken (periode 1975 - 1984)
• Archieven van de Nederlandse vertegenwoordigingen in het buitenland (periode 1955 - 1975)