Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR)

Vanaf 2 januari 2025 kunt u zelf onderzoek doen in het CABR. U kunt dan via een namenregister (index) op de website van Oorlog voor de Rechter zoeken naar verdachten. In de index vindt u: 

• verdachten die geboren zijn vóór 1915;

• verdachten die geboren zijn ná 1915 én van wie bekend is dat ze zijn overleden. 

De CABR-dossiers kunt u in de studiezaal van het Nationaal Archief komen bekijken. U kunt deze dossiers vanaf januari 2025 reserveren via de website van het Nationaal Archief. 

Op 1 januari 2025 vervalt de beperkte openbaarheid van het CABR en wordt daardoor toegankelijk voor iedereen. U kunt vanaf dat moment zelf onderzoek doen in dit archief. Naast informatie over de verdachten zit er in veel CABR-dossiers informatie over (Joodse) slachtoffers en verzetsstrijders. Het CABR is daarom naast een verdachtenarchief ook te beschouwen als een slachtofferarchief. 

Om het CABR voor iedereen beter toegankelijk te maken is enkele jaren geleden het project Oorlog voor de Rechter gestart. Binnen dit project wordt het hele CABR gedigitaliseerd en doorzoekbaar gemaakt, van uitleg voorzien en online geplaatst. Dit gebeurt zo zorgvuldig mogelijk, waarbij rekening wordt gehouden met privacywetgeving. Het gedigitaliseerde archief zal uiteindelijk meer dan dertig miljoen scans bevatten. Het digitaliseren van het CABR duurt tot in 2027. 

Het Nationaal Archief werkt voor het project Oorlog voor de Rechter samen met WO2Net (voorheen Netwerk Oorlogsbronnen), het NIOD (Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies) en het Huygens Instituut.

Het digitaliseren en doorzoekbaar maken van het CABR zou nieuwe onderzoeksmogelijkheden bieden. Hierdoor zou er in het archief ook gezocht kunnen worden op gebeurtenissen en op oorlogsgetroffenen, zoals verzetsdeelnemers en Joodse slachtoffers. Maar naar aanleiding van een advies van de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) is in december 2024 besloten om het online zetten van de dossiers voorlopig uit te stellen. Het volledig openbaar worden van het archief staat niet ter discussie.

Een dossier kan bestaan uit verschillende juridische documenten, bewijsstukken en persoonlijke documenten. 

Vaak treft u als eerste het oordeel of een uitspraak (sententie) aan. Dat kan een (on)voorwaardelijke buitenvervolgingstelling zijn, wat inhield dat de persoon geen gevangenisstraf (meer) hoefde uit te zitten, of één of meer vonnissen (uitspraken) met de strafmaat. Meerdere vonnissen treft u aan wanneer een persoon in beroep (cassatie) ging. 

Daarnaast zitten er vaak veel andere juridische documenten in het dossier, zoals dagvaardingen, processen-verbaal van de rechtszittingen en de verhoren van de verdachte en van de getuigen. 

Naast processtukken kunnen er ook persoonlijke stukken uit de bezettingstijd in het dossier zitten, zoals foto's, brieven, dagboekaantekeningen, agenda's, lidmaatschapsbewijzen van NSB-organisaties, etc. Deze stukken zijn destijds in beslag genomen als bewijsmateriaal. Ook bevatten veel dossiers brieven met verklaringen van familieleden, vrienden en buren om een verdachte vrij te krijgen.

Tijdens de oorlog dacht de Nederlandse regering in Londen al na over wat er moest gebeuren met de Nederlanders die met de bezetter hadden samengewerkt (gecollaboreerd). De angst bestond dat de bevrijding zou uitlopen op een bijltjesdag, waarbij het Nederlandse volk de berechting van collaborateurs in eigen hand zou nemen. Daarom werd er nagedacht over hoe deze collaborateurs voor de rechtbank gebracht konden worden.

In Londen werd een speciaal rechtssysteem bedacht dat geschikt zou zijn om zowel burgers als militairen te berechten: de bijzondere rechtspleging. Dit rechtssysteem bestond uit speciale politieke opsporingsdiensten, procureurs-fiscaal bij het openbaar ministerie, Tribunalen, Bijzondere Gerechtshoven en een Bijzondere Raad van Cassatie.

In totaal kwamen circa 425.000 mensen in aanraking met de bijzondere rechtspleging. Een aantal van hen is na de oorlog gearresteerd en gevangen gezet (geïnterneerd). Lang niet alle onderzochte personen zijn schuldig bevonden. Als er voldoende bewijs was, werd iemand berecht door een Tribunaal of een Bijzonder Gerechtshof. Sommige personen zaten zo lang in voorarrest dat zij door de procureur-fiscaal (een speciale aanklager) voorwaardelijk buiten vervolging werden gesteld. Dat betekende dat de ernst van hun daden even zwaar werd gezien als de doorgebrachte tijd in voorarrest.

Het Centraal Archief Bijzondere rechtspleging (CABR) bevat de dossiers uit dit rechtssysteem. Hierin zijn zowel de dossiers van de lokale opsporingsdiensten als de dossiers van het openbaar ministerie, de Tribunalen, de Bijzondere Gerechtshoven en de Bijzondere Raad van Cassatie terug te vinden. De dossiers zijn geordend op naam van de verdachte. Het CABR is met 3,8 strekkende kilometer het grootste en meest geraadpleegde oorlogsarchief van Nederland.

Er zijn meer archieven die waardevolle informatie en persoonsdossiers kunnen bevatten over verdachten van collaboratie. Sommige archieven zijn volledig openbaar. U kunt hier zelf onderzoek in doen. Andere archieven zijn niet openbaar (B-beperkt) of gedeeltelijk openbaar. 

Deels openbare en deels B-beperkte archieven

De volgende (vrijwilligers)organisaties zijn betrokken bij de nazorg en opvang van naoorlogse generaties:

• Joods Maatschappelijk Werk (JMW) biedt advies en hulp aan iedereen die een Joodse achtergrond heeft. Met ‘Joodse achtergrond’ bedoelt Joods Maatschappelijk Werk iedereen die een Joodse vader, moeder of grootouder heeft en hun eventuele niet-Joods partner. 
• Stichting Werkgroep Herkenning geeft advies en informatie aan kinderen, kleinkinderen en familieleden van (vermeend) collaborateurs en (klein-)kinderen van Duitse militairen.
• Het Contactpunt Naoorlogse Generaties van ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum kan u helpen met het vinden van de juiste hulp. Bijvoorbeeld financiële regelingen, therapeutenlijsten, lotgenotencontact of meer gespecialiseerde zorg.

Heeft u vooral behoefte aan een luisterend oor, of wilt u even uw verhaal kwijt? Dan kunt u 24/7 terecht bij de Luisterlijn. Getrainde vrijwilligers voeren een gesprek met u van mens tot mens. De vrijwilligers zijn geen hulpverleners of deskundigen, maar betrokken mensen die een luisterend oor willen bieden. De Luisterlijn biedt volledig anonieme ondersteuning.

Websites

• Oorlog voor de Rechter: projectwebsite die als doel heeft het hele CABR online beschikbaar te stellen en van uitleg te voorzien.
• Oorlogsbronnen
• Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD) beheert veel oorlogsarchieven, waaronder over kamppersoneel, dagboeken van collaborateurs en enkele zuiveringsarchieven.
• Bundesarchiv: Nationaal Archief van Duitsland. U kunt ook aanvragen doen naar personen, zoals SS-soldaten.
• Arolsen Archives (voorheen International Center on Nazi Persecution in Bad Arolsen') is een internationaal archief- en documentatiecentrum over vervolgingsslachtoffers van Nazi-Duitsland. Het bevat ook gegevens over Nederlanders, waaronder SS-soldaten, die na de Tweede Wereldoorlog gerepatrieerd werden.
• Verdacht van Collaboratie, particuliere website met overzichten; gegevens veelal gebaseerd op archiefstukken uit het Stadsarchief Amsterdam.

Literatuurselectie

• A.D. Belinfante, In plaats van bijltjesdag. De geschiedenis van de bijzondere rechtspleging na de Tweede Wereldoorlog (1978)
• Sjoerd Faber en Gretha Donker, Bijzonder Gewoon: Het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (1944-2010) en de “lichte gevallen” (Den Haag/Zwolle 2010).
• Jan Kompagnie (redactie), De Oorlogsgids: met antwoorden op de 25 meest gestelde vragen over de oorlogsarchieven van het Nationaal Archief (Meppel 2005).
• Jan Kompagnie en Ad van Liempt (redactie), Jodenjacht (Amsterdam 2011).
• Ad van Liempt (redactie), De jacht op het verzet (Amsterdam 2013). 
• W.E. Meiboom, Bijzonder bestraft: context, analyse en waardering van de bijzondere rechtspraak door de Kamer Groningen en van cassaties in Groningse zaken (2016)
• Peter Romijn. Snel, Streng en Rechtvaardig. De afrekening met de 'foute' Nederlanders 1945-1955 (2002).