Ongeveer 25.000 Nederlandse mannen traden in Duitse krijgsdienst tijdens de Tweede Wereldoorlog. De meesten vochten in het uniform van de Waffen SS aan het Oostfront. Van hen sneuvelden er meer dan 7000.
Aan het einde van de oorlog belandde een deel van deze Nederlandse mannen in Russische krijgsgevangenschap. Zij werden via het Nederlandse Rode Kruis (NRK) teruggehaald (gerepatrieerd) naar Nederland. Ook hield het NRK zich bezig met het registreren (en overbrengen) van Nederlanders die in het buitenland waren begraven.
In het Oorlogsarchief van het NRK zitten archieven die hierover gaan. Vanwege privacywetgeving is een deel van het NRK-archief beperkt openbaar. Dit betekent dat u niet zelf in het archief kunt zoeken of archiefstukken kunt aanvragen. Dat kan alleen door een aanvraag in te dienen. Wij zoeken dan voor u in de beperkt openbare delen van het NRK-archief.
Wanneer u stukken uit het NRK-archief komt bekijken mogen daar géén foto's of scans van worden gemaakt. U kunt wel aantekeningen maken.
Druk op onderstaande knop 'Aanvraagformulier NRK' en vul het formulier in dat verschijnt. Om een aanvraag te kunnen doen, moet u een account hebben bij het Nationaal Archief. Voordat u het NRK-formulier kunt invullen maakt u een account aan. Als u al een account heeft, dan kunt u inloggen met uw accountgegevens.
Behandeltermijn
Wanneer uw verzoek bij het Nationaal Archief is binnengekomen, ontvangt u hiervan een bevestiging. We krijgen veel verzoeken binnen voor onderzoek in het oorlogsarchief van het Nederlandse Rode Kruis. De verwachte behandeltijd bedraagt momenteel tussen de drie en zes maanden.
Gebruikersgids
Wanneer u een NRK-aanvraag heeft ingediend en stukken kunt komen bekijken in de studiezaal, download dan de Gebruikersgids Europese Collecties NRK. Hierin vindt u uitleg over de deelcollecties en de codes op de verschillende verwijskaarten uit de collecties. U kunt de Gebruikersgids via onderstaande link downloaden.
Gebruikersgids Europese Collecties Nederlandse Rode Kruis
Nederlandse mannen die in Duitse krijgsdienst traden verloren automatisch hun Nederlanderschap. Zij werden stateloos. In 1953 voerde de Nederlandse staat een wet in waardoor zij hun Nederlandse nationaliteit weer konden terugkrijgen (wet 1953 Staatsblad 363). Deze wet bleef tot 1977 van kracht.
De externe website Vreemde Krijgsdienst & Verlies Nederlanderschap bevat een database met 11.500 namen van personen die hun Nederlanderschap terugkregen. U kunt hier op achternaam zoeken.
Het Nationaal Archief bewaart het archief Naturalisatie en Nationaliteitsaangelegenheden, (1850) 1947-1989 (archiefnummer 2.09.128). Hierin zitten naturalisatiedossiers. In het archiefonderdeel 1.2 Regelingen, opgesteld ten gevolge van de Tweede Wereldoorlog vindt u dossiers van personen die hun Nederlanderschap na de Tweede Wereldoorlog verloren of behielden. De dossiers hiervan zijn B-beperkt. Dit betekent dat u niet zelf in dit archief kunt zoeken en dossiers kunt aanvragen. Om dossiers te bekijken moet u een aanvraag indienen. Dat kan door het formulier voor beperkt openbare archiefstukken in te vullen, of een e-mail te sturen naar info@nationaalarchief.nl.
Doet u een NRK-aanvraag voor onderzoek naar een persoon in Duitse krijgsdienst? Dan hoeft u hiervoor geen aparte aanvraag in te dienen, omdat we dan standaard in het naturalisatie-archief kijken.
In 1977 is de wet over het terugkrijgen van de Nederlandse nationaliteit ingetrokken. Vanaf die tijd gingen deze aanvragen over het terugkrijgen van het Nederlanderschap via een gewone aanvraag voor naturalisatie. Hierdoor zijn ze niet meer te onderscheiden van andere personen die een naturalisatieaanvraag deden. Een aanwijzing dat een persoon in vreemde krijgsdienst is geweest, is wanneer de aanvrager van de Nederlandse nationaliteit geboren is voor 1930 en toen als Nederlander is geregistreerd.
Daarnaast is er het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR), dat tot 1 januari 2025 beperkt openbaar is. Kijk voor meer informatie de zoekhulp over het CABR. In het CABR zitten dossiers van personen die na de Tweede Wereldoorlog werden onderzocht op hun (vermeende) samenwerking met de Duitse bezetter. Ook hierin komt het afnemen of terugkrijgen van de Nederlandse nationaliteit vaak aan bod. Als u een NRK-aanvraag indient voor onderzoek naar een Nederlander in Duitse krijgsdienst, wordt er ook gekeken in het CABR. U hoeft dan geen aparte aanvraag hiervoor te doen.
Veel archieven met gegevens over Nederlanders in Duitse Krijgsdienst zijn beperkt openbaar. Ze kunnen A- of B-beperkt zijn.
De genoemde archieven in onderstaande tabel zijn A-beperkt of volledig openbaar. Volledig openbare archieven kunt u zelf via de website aanvragen, door op het archiefstuk te klikken dat u wilt bekijken. De A-beperkte archiefstukken kunt u alleen via een baliemedewerker in het Nationaal Archief aanvragen.
| Archiefnaam | Archiefnummer | Openbaarheid | Toelichting |
|---|---|---|---|
| NRK - Informatiebureau: Nederlandse krijgsgevangenen in de Sovjet-Unie | 2.19.299 | A-beperkt | Bevat lijsten van geïnterneerde, gerepatrieerde en overleden krijgsgevangenen in de Sovjet-Unie en brieven en documentatie over het lot van krijgsgevangenen in de Sovjetunie |
| NRK - Netherlands Tracing Mission | 2.19.308 | A-beperkt | Bevat bijna 11.000 dossiers van vermiste personen (vooral veel burgers). De collectie is alfabetisch geordend op persoonsnaam. |
| NRK - Centrale Documentatie [CD 52] | 2.19.310 | A-beperkt | CD 52: (Nederlanders in Duitse krijgsdienst): bevat lijsten van Nederlanders die in het Duitse leger dienden en vlak na de Tweede Wereldoorlog krijgsgevangen waren. |
| NRK - Centrale Documentatie [CD 58] | 2.19.310 | A-beperkt | CD 58: (Duitse krijgsgevangenen): bevat lijsten van Duitse krijgsgevangenen in Nederland. Hieronder bevonden zich ook Nederlanders met de Duitse nationaliteit die in Duitse dienst waren getreden. |
| NRK - Gravendienst | 2.19.316 | Openbaar | Bevat een overzicht van gesneuvelde personen in het algemeen. Het zijn niet alleen personen die in Duitse krijgsdienst traden. |
| Ministerie van Sociale Zaken: Regeringscommissaris voor Repatriëring; Afdeling Repatriëring en Opsporing; Missie tot Opsporing van Vermiste Personen uit de Bezettingstijd, 1943-1952 | 2.15.43 | A-beperkt | Bevat onder meer lijsten van repatrianten uit verschillende Europese landen, zoals Zweden, Polen en de Sovjet-Unie. Het gaat niet alleen om Nederlanders die in Duitse krijgsdienst waren getreden. Inventarisnummers 167-178 en 300-325 gaan over het terughalen (repatriëring) van Nederlanders uit Russische kampen. |
Niet openbare archieven (B-beperkt) met Nederlanders in Duitse krijgsdienst
Naast archieven die u online of in de studiezaal zelf kunt aanvragen zijn er ook B-beperkte archieven. Om archiefstukken hieruit te kunnen bekijken, moet u een aanvraag indienen. Dat doet u door het NRK-formulier in te vullen. Onderzoekers van het Nationaal Archief doen dan onderzoek in de hieronder genoemde B-beperkte archieven om te onderzoeken of de persoon naar wie u zoekt in het NRK-archief voorkomt. Als dat zo is, kunt u de archiefstukken op afspraak in de studiezaal van het Nationaal Archief komen bekijken.
| Archiefnaam | Archiefnummer | Openbaarheid | Toelichting |
|---|---|---|---|
| NRK - Centraal Europese Cartotheek (CEC) | 2.19.287 | B-beperkt | Kaartsysteem met persoonsnamen en verwijzingen naar dossiers in 2.19.288. Bevat vooral niet-militairen. |
| NRK - Persoonsdossiers Europees | 2.19.288 | B-beperkt | Persoonsdossiers waarvan de nummers corresponderen met de kaarten uit 2.19.287. Niet elk kaartje uit 2.19.287 heeft een persoonsdossier. |
| NRK - B Persoonsdossiers Duitse militairen en Nederlanders in Duitse dienst | 2.19.289 | B-beperkt | Bevat persoonsdossiers van Nederlanders in Duitse dienst en van buitenlandse militairen; geallieerden en Duitsers. De dossiers bevatten de correspondentie die is gevoerd om het lot van de persoon in kwestie vast te stellen. |
| NRK-Informatiebureau: eigen archief | 2.19.322 | B-beperkt | Bevat veel verschillende soorten archiefstukken, waaronder lijsten en kaartenbakken van Nederlanders in de Duits krijgsdienst. Bevat ook medische dossiers van krijgsgevangen die tijdens de oorlog zijn verpleegd. |
| Naturalisatie en Nationaliteitsaangelegenheden, (1850) 1947-1989 (1995) | 2.09.128 | B-beperkt | Bevat dossiers uit de periode 1947-1977 van personen die na de Tweede Wereldoorlog hun Nederlanderschap verloren of behielden (inventarisnummers 9281-9671). Hier zitten veel personen bij die in Duitse krijgsdienst waren getreden. |
| Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging | 2.09.09 | B-beperkt | Na de Tweede Wereldoorlog werden meer dan 300.000 Nederlanders onderzocht op hun (vermeende) samenwerking met de Duitse bezetter. Hieronder bevinden zich ook Nederlanders die in Duitse krijgsdienst traden. Bekijk voor meer informatie de zoekhulp CABR. Let op! Als u een NRK-aanvraag indient voor onderzoek naar een Nederlander in Duitse krijgsdienst, wordt er ook gekeken in het CABR. U hoeft dan geen aparte aanvraag hiervoor te doen. |
- Nederlanders in dienst van de Waffen-SS (bevat een database met meer dan 4000 Nederlandse SS-ers)
- Vreemde Krijgsdienst & Verlies Nederlanderschap
- Duitse oorlogsgravendienst
- Bundesarchiv (voor militair personeel)
