In 1555 volgt Filips II zijn vader op als koning van Spanje en als landsheer over de Nederlandse gewesten. Filips is overtuigd katholiek en een groot tegenstander van het nieuwe protestantse geloof. Hij laat de protestanten streng vervolgen en probeert meer macht naar zich toe te trekken. Dit is een bedreiging voor de zelfstandigheid van de gewesten. De onvrede over de nieuwe landsheer neemt snel toe.
Het verzet van de protestanten in de Nederlanden bereikt in 1566 een hoogtepunt, de ‘Beeldenstorm’.
Maar er zijn ook inwoners die het katholieke geloof blijven aanhangen. Ze blijven koning Filips dan ook steunen. Er ontstaat een burgeroorlog , waarin koningsgezinden en opstandige Nederlanders lijnrecht tegenover elkaar komen te staan.
Ook de Nederlandse gewesten zijn verdeeld. Begin 1579 besluiten de Zuidelijke gewesten om trouw te blijven aan koning Filips II. Kort daarna spreken Noordelijke gewesten zich uit in de ‘Unie van Utrecht’ en leggen hierin vast dat ze samen tegen Spanje zullen blijven strijden. Verder spreken zij af dat niemand mag worden vervolgd vanwege zijn of haar geloof.
De onvrede richt zich steeds meer op koning Filips II zelf. De burgeroorlog mondt daardoor uit in de Tachtigjarige Oorlog, de strijd tegen de Spaanse koning. De opstandige gewesten gaan op zoek naar een nieuwe landsheer. Ze sluiten een overeenkomst met de Hertog van Anjou. Nu er een nieuwe landsheer is, besluiten de opstandige gewesten dat ze de macht van Filips II niet meer erkennen.
Op 26 juli 1581 zeggen de Staten-Generaal hun trouw aan koning Filips II op. Met andere woorden, ze ‘verlaten’ de koning. Het document staat daarom bekend als het Plakkaat van Verlatinge.
In het Plakkaat van Verlatinge stellen de Staten-Generaal dat een vorst voor zijn onderdanen moet zorgen, en niet andersom:
Een vorst is aangesteld tot hoofd van zijn onderdanen om hen onder zijn hoede te nemen en te beschermen, zoals een herder zijn schapen beschermt en de onderdanen zijn niet geschapen ten behoeve van de vorst om hem in alles wat hij beveelt onderdanig te zijn en als slaaf te dienen.
Het Plakkaat beschrijft verder de tirannieke wandaden die Filips II en zijn vertegenwoordigers in de Nederlanden hebben verricht. En dat de koning niet heeft geluisterd naar de mensen die hem vroegen om daarmee te stoppen. Daarna volgt dan als een soort conclusie het besluit van de Staten-Generaal om de koning van Spanje van zijn heerschappij, jurisdictie en erfelijke aanspraken op de Nederlanden vervallen te verklaren. Alle ambtsdragers en alle ingezetenen worden ontslagen van de eed aan de koning.
Direct na het besluit van de Staten-Generaal wordt het document gedrukt en verspreid. Dat is niet alleen nodig om het besluit bekend te maken, maar ook om het de kracht van een wet te geven.
Het Plakkaat is een belangrijk document, want het markeert een noodzakelijke stap in de ontwikkeling naar een onafhankelijke Nederlandse staat. Na het besluit om de Spaanse koning te verlaten, blijkt de samenwerking met de nieuwe landsheer de hertog van Anjou geen lang leven beschoren. Daarna lukt het de Staten-Generaal niet meer om een andere vorst te vinden. Uiteindelijk geven ze de zoektocht op en besluiten dat ze ook zonder landsheer kunnen. Vanaf 1588 gaan de noordelijke Nederlanden daarom zelfstandig verder als de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
De minuut van het Plakkaat, dus het concept dat tot besluit geworden is, maakt deel uit van een bundeltje minuten, geschreven door de griffier van de centrale regering Jan van Asseliers. Voor het opstellen van de tekst heeft hij gebruikgemaakt van een oudere resolutie van de Staten-Generaal over de mogelijkheid om Filips te ‘verlaten’, die dateert van 22 juli 1581.
De handgeschreven tekst staat vol met doorhalingen en aanvullingen in de marge en is daardoor moeilijk te lezen. Gelukkig verschilt de tekst van deze minuut heel weinig van die van het gedrukte plakkaat.
De tekst bestaat uit drie delen:
• de considerans (de overwegingen)
• de toelichting hierbij
• de conclusie.
In de considerans geven de Staten-Generaal aan wat er volgens hen van een vorst verwacht mag worden en maken zij duidelijk hoe de koning van Spanje daarin tekort geschoten is. Dan volgt een uitgebreid overzicht van wat er tijdens het bewind van Filips II in de Nederlanden gebeurde. Dit mondt uit in de bekendmaking van het besluit van de Staten-Generaal om de koning van Spanje van zijn heerschappij, jurisdictie en erfelijke aanspraken op de Nederlanden vervallen te verklaren.
LessonUp: Primaire Bronnen van de Nederlandse Opstand, 1576-1581
Bovenbouw havo/vwo
Een interactieve les met primaire bronnen over de Nederlandse Opstand van de Pacificatie van Gent tot het Plakkaat van Verlatinge.
LessonUp: Primaire Bronnen van de Nederlandse Opstand, 1576-1581 (deel 1)
Bovenbouw havo/vwo
Een interactieve les met primaire bronnen over de Nederlandse Opstand van de Pacificatie van Gent tot de Unie van Utrecht.
LessonUp: Primaire Bronnen van de Nederlandse Opstand, 1576-1581 (deel 2)
Bovenbouw havo/vwo
Een interactieve les met primaire bronnen over de Nederlandse Opstand van de Banbrief van Filips II tot het Plakkaat van Verlatinge.
Histoforum: Wie vindt wat?
Vier hedendaagse politici geven ieder hun visie op het belang van het Plakkaat van Verlatinge.
Welk tekst is van welke politicus. Beredeneer telkens je keuze.
Onderstaande gegevens zijn nodig om de archiefstukken op te vragen in het Nationaal Archief. Gedigitaliseerde stukken kunnen in hoge kwaliteit gedownload worden.
Plakkaat van Verlatinge (1581)
Inventaris van het archief van de Staten-Generaal, 1576-1588.
1.01.01.01, inventarisnummer 254G.
Plakkaat van Verlatinge in modern Nederlands
Het Plakkaat is 7 dagen per week te bekijken in het Nationaal Archief in Den Haag. In een speciale vitrine ligt de minuut (het concept) van het Plakkaat, geschreven door de griffier van de centrale regering, Jan Asseliers. Compleet met doorhalingen, verbeteringen en toevoegingen.
