Op 13 mei is het 400 jaar geleden dat een beulszwaard een einde maakt aan het leven van raadpensionaris Johan van Oldenbarnevelt.
Doodvonnis
Jan Francken, de knecht van Johan van Oldenbarnevelt, beschrijft de arrestatie, gevangenschap, verhoren en executie van zijn heer in een persoonlijk indringend verslag. Van Oldenbarnevelt krijgt zijn doodvonnis wegens hoogverraad op 12 mei aan het eind van de middag te horen. Op maandagochtend 13 mei wordt het vonnis nog eens officieel voorgelezen. Van Oldenbarnevelt protesteert met de woorden: ‘Is dit mijn beloning voor 43 jaren dienst voor het land?’ De voorzitter van de rechtbank snoert hem meteen de mond: ‘U sententie is gelesen, voort, voort, volbrengt se!’
De executie
Francken begeleidt Van Oldenbarnevelt om even voor negen uur in de ochtend tot op het schavot. Het publiek is dan al massaal toegestroomd om de executie met eigen ogen te zien. Van Oldenbarnevelt spreekt het volk nog toe: ‘Mannen, geloof niet dat ik een landverrader ben. Ik heb altijd oprecht en vroom geleefd, als een goed patriot, en zo zal ik ook sterven.’ En met een blik omhoog naar de hemel zegt hij ook nog:’Here God, hemelse Vader, ontferm u over mij.’ Enkele minuten later rolt het hoofd van Van Oldenbarnevelt op het schavot op het Binnenhof.
Van vriend naar vijand
Van Oldenbarnevelts dood is het gevolg van een conflict met stadhouder Prins Maurits. Aanvankelijk kunnen de heren het goed met elkaar vinden. De rollen zijn duidelijk verdeeld: Maurits is legeraanvoerder in de strijd tegen Spanje en Van Oldenbarnevelt is politiek leider en zorgt dat er genoeg geld is om de militaire successen te behalen. Het is Van Oldenbarnevelt die de Republiek vormgeeft. In zijn hoogtijdagen fungeert de raadpensionaris niet alleen als minister-president maar ook als minister van Binnenlandse en van Buitenlandse Zaken, van Overzeese gebiedsdelen, van Financiën en van Eredienst (godsdienst). Zijn grote macht en invloed zorgen ervoor dat de samenwerking langzaam maar zeker omslaat in vijandschap. Het Twaalfjarig Bestand is een bron van onenigheid. Maurits had de strijd met Spanje liever voortgezet.
Religieus conflict
Naast de strijd tegen Spanje woedt binnen de Republiek nog een andere strijd: binnen het calvinisme is grote onenigheid over de predestinatieleer en de relatie tussen staat en kerk. Maurits volgt de rechtlijnige Gomarus (de contraremonstranten) en Van Oldenbarnevelt is aanhanger van de meer tolerante Arminius (de remonstranten).
De religieuze tegenstellingen lopen dwars door de hele maatschappij heen en een burgeroorlog dreigt. Maurits grijpt in en krijgt op 28 augustus 1618 in het diepste geheim toestemming van de Staten-Generaal om Van Oldenbarnevelt te arresteren. Een speciale rechtbank van 24 rechters veroordeelt Van Oldenbarnevelt tenslotte tot de dood. Met alles wat remonstrants is, wordt eveneens korte metten gemaakt. Ze worden uit het bestuur en uit de kerk gezet. Vorige week erkende de Protestantse Kerk in Nederland het leed dat de remonstranten 400 jaar eerder is aangedaan. Dat Nederland met de executie van Van Oldenbarnevelt zijn grootste staatsman verloor, realiseerde men zich al veel langer.
Nationaal Archief
3.20.41 Archief familie Van Oldenbarnevelt
3.01.14 Archief Johan van Oldenbarnevelt
3.22.28 Hollandse archivalia uit voormalige collectie Oldenbarneveltiana
R. Prud’homme van Reine, Onthoofdingen in de Hofstad, de val van de Oldenbarnevelts (Amsterdam 2019), bibliotheek Nationaal Archief 503 A30
W. Uitterhove, De zaak Oldenbarnevelt, Val, proces en executie (Nijmegen 2019), bibliotheek Nationaal Archief 503 C19
T. Rosenboom, Het einde van Johan van Oldenbarnevelt (beschreven door Jan Francken) (Amsterdam 2005), bibliotheek Nationaal Archief 167 F53
B. Knapen, De man en zijn staat, Johan van Oldenbarnevelt 1547-1619, (Amsterdam 2005), bibliotheek Nationaal Archief 179 A11
G.J. Janssen, Het stokje van Oldenbarnevelt, informatiecentrum Nationaal Archief S30 33
Jan de Tex, Oldenbarnevelt (Haarlem 1966), bibliotheek Nationaal Archief 78 B19
