Als protest tegen de ingezette Jodenvervolging geven duizenden mensen op dinsdag 25 februari 1941 gehoor aan de oproep van de communistische partij; ‘STAAKT!!! STAAKT!!! STAAKT!!! Amsterdam komt die dag stil te liggen en een dag later slaat de stakingsgolf over naar Haarlem, Hilversum, Velsen en Zaandam.
Terreur tegen Joodse medeburgers
In een persoonlijk verslag van de Amsterdamse politieagent Vermeulen, dat het National Archief bewaart, beschrijft hij de aanleiding tot de staking. Door het provocerende en antisemitische gedrag van door de stad marcherende mannen van de Weerbaarheidsafdeling (WA) van de NSB ontstaan herhaaldelijk relletjes waar de Joden vervolgens de schuld van krijgen. De politie wordt verboden tegen de WA op te treden. Met deze vrijbrief trekken WA-mannen in februari 1941 meerdere keren de Jodenbuurt in. Ze dringen Joodse huizen en winkels binnen, vernielen huisraad en ruiten en mishandelen Joodse medeburgers tot bloedens toe. Politiemannen die de WA willen stoppen, worden door de SS naar het hoofdbureau afgevoerd.
Vergelding
De situatie escaleert wanneer bij een van de gevechten een WA man wordt gedood en de rellen voortduren. De Duitsers treden gewelddadig op: ‘Met geweerkolven trapte, schopte en sloeg de schreeuwende en brullende Grüne Polizei in op joodse en niet-joodse burgers. Bij sommigen liep het bloed met een straaltje langs het gelaat.’ De Duitsers arresteren op 22 en 23 februari 427 jonge Joodse mannen, drijven ze met grof geweld naar het Jonas Daniël Meijerplein en deporteren 389 van hen naar concentratiekampen (slechts twee mannen zouden dit overleven). Deze eerste razzia in Nederland roept bij veel Amsterdammers heftige verontwaardiging op. Het antwoord: staking!
Februaristaking
Op 25 februari is het zover. Trams rijden niet meer. Duizenden gemeente- en fabrieksarbeiders leggen het werk neer. De politie treedt nauwelijks op maar de Duitsers breken de staking met bruut geweld waarbij veel gewonden en zelfs doden vallen. Op 27 februari is iedereen weer aan het werk.
Gevolgen van de staking
Tegenmaatregelen blijven niet uit. Arrestatie en executie van de stakingsleiders volgen. In het archief van de Zaanse burgemeester J. in ’t Veld, is in zijn dagboek te lezen dat op 27 februari een staat van beleg wordt afgekondigd. ‘Na half negen niemand meer op straat, ramen en deuren dicht. Vermakelijkheden stop, geen markt en geen voetbalwedstrijden.’ Hij beschrijft dat de Commissaris van Politie een ontevreden Höhere SS- und Polizeiführer Rauter en Generaal Schumann op bezoek krijgt. De politie is ‘te weinig militair opgetreden en de bevolking ‘kijkt te brutaal’. De gemeente Zaandam krijgt een boete van een half miljoen gulden en komt met de steden Amsterdam en Hilversum onder het gezag van een regeringscommissaris. Op 5 maart leest In ’t Veld in de krant dat hij ‘met ingang van 4 maart op pensioen is gesteld’. Op 7 maart wordt ook de Commissaris van Politie ontslagen. In ’t Veld heeft bij zijn vertrek uit Zaandam ‘overwegend een gevoel van opluchting dat een gewetensconflict mij bespaard bleef’. Na de oorlog keert hij terug als burgemeester van Zaandam.
Jacht op de stakers
De burgemeester is niet de enige die ontslagen wordt. De Duitsers geven werkgevers de opdracht de aanstichters per direct te ontslaan, loon van stakers in te houden en ze extra te beboeten met een maand salarisvermindering. Gemeenten moeten de namen van alle stakende ambtenaren doorgeven. Op de lijsten prijken vooral de namen van arbeiders, mannen en vrouwen die opkwamen voor ‘solidariteit, saamhorigheid, tolerantie en gelijkwaardigheid’.
Nationaal Archief
2.22.17 Collectie Losse aanwinsten Tweede Wereldoorlog, inv.nr 49
2.21.183.86 Archief J. in ’t Veld, 1918-1980, inv.nrs. 1, 3
2.04.59 Archief ministerie van Binnenlandse Zaken, Hoofdafdeling Overheidspersoneelszaken en taakvoorgangers, 1917-1959, inv.nr. 890
