Terug naar zoekresultaten

4.BMF Inventaris van de collectie kaarten verzameld door E.H. Bergsma [levensjaren 1811-1899], 1570-ca. 1890

Download inventaris als PDFDownload inventaris als XML

Bekijk de zoekhulp bij dit archief

Voer een zoekterm in
VorigeVolgende

Beschrijving

ArchiefBeschrijving van het archiefArchiefvormingInhoud en structuur van het archiefAanwijzingen voor de gebruikerVerwant materiaalBijlagen

Archief

Titel

4.BMF
Inventaris van de collectie kaarten verzameld door E.H. Bergsma [levensjaren 1811-1899], 1570-ca. 1890

Auteur

E.J.M. Glas

Versie

24-05-2021

Copyright

Nationaal Archief, Den Haag
1982 cc0

Beschrijving van het archief

Naam archiefblok

Collectie Bergsma
Bergsma / Kaarten

Periodisering

oudste stuk - jongste stuk: 1570-ca. 1890

Archiefbloknummer

BMF

Omvang

607 inventarisnummer(s)

Taal van het archiefmateriaal

De bijschriften op de kaarten zijn gesteld in het.
Nederlands

Soort archiefmateriaal

Kaarten, gedrukt en een enkele in manuscript; deels in kleur.

Archiefdienst

Nationaal Archief

Locatie

Den Haag

Archiefvormers

Bergsma, Ennius Harmen (1811-1899)

Samenvatting van de inhoud van het archief

De kaartencollectie van E.H. Bergsma omvat historische, militaire en andere thematische kaarten uit hoofdzakelijk de 18de en 19de eeuw. Een aanzienlijk deel bestaat uit gedrukte atlasbladen. Diverse landen en kuststroken op alle continenten komen er in voor. Het zwaartepunt ligt op kaarten van landen, streken en steden in Europa.
Overige delen van de collectie Bergsma berusten bij verschillende Regionaal Historische Centra in de provinciale hoofdsteden.

Archiefvorming

Geschiedenis van de archiefvormer
Algemeen
De Collectie Bergsma is afkomstig van Ingenieur E.H. Bergsma, en is waarschijnlijk opgebouwd in de periode 1830-1899, in de tijd dat hij werkzaam was bij de Nederlandse Genie, en mogelijk ook na zijn pensionering.
E.H. Bergsma, 1811-1899
Ennius Harmen Bergsma werd geboren te Leeuwarden op 28 april 1811. Hij was de zoon van de notaris en advocaat van het Hof van Friesland, Johannes Caspar Bergsma, en Sytske Gesina Schultz.
Zijn militaire loopbaan begon Ennius Harmen op vijftienjarige leeftijd als kadet bij de Artillerie- en Genieschool te Delft. Toen deze school twee jaar later werd opgenomen in de pas geopende Koninklijke Militaire Academie verhuisde Ennius Harmen mee naar Breda.
Na een studie van vier jaar werd hij op 15 october 1830 beëdigd als Tweede Luitenant Ingenieur. Zijn eerste militaire daad was het in staat van verdediging brengen van de vesting Breda tijdens de Belgische opstand. Zijn vroegste werk bij de Genie is een aantekening over het fort Nieuw Sint Andries.
Op 10 november 1833 volgde zijn aanstelling als Luitenant bij de Staf van het Korps Ingenieurs. Van zijn hand zijn verscheidene plans en tekeningen van de vestingsteden Gorinchem (1838), Grave (1840, 1841), Woudrichem (1844, 1861, 1865), Breda (1845), Groningen (1853, 1854, 1855, 1858), en Harlingen (1856). Deze berusten allen in het kaartenarchief van de Genie op de Kaartenafdeling van het Algemeen Rijksarchief.
In 1837 trouwde hij met Adriana Catharina Paulina Versfelt. Her echtpaar kreeg acht kinderen, van wie de tweede zoon, Johan Casparus Jacob Samuel (geboren 16 september 1840) eveneens voor een loopbaan bij de Genie koos.
Bergsma bracht het tot de rang van majoor op 55-jarige leeftijd. Na een rustige loopbaan echter met veel verhuizingen, (Genie-officieren verhuisden naar de plaats waar zij werkzaam waren) is hij op 3 september 1868 op pensioen gesteld.
Op 11 juli 1899 is hij overleden te Arnhem.
Geschiedenis van het archiefbeheer
Overdracht
Na het overlijden van zijn vader nam Johan Casparus Jacob Samuel Bergsma diens collectie kaarten over. Waarschijnlijk heeft hij de verzameling verder uitgebreid.
In 1902 overleed Johan Caspar Bergsma te Amsterdam. De collectie werd nog in dat jaar geveild, en aangekocht door het Rijksarchief in de provincie Noord-Brabant, die bezig was met de verwerving van de op Noord-Brabant betrekking hebbende kaarten en tekeningen. Het kaartenmateriaal, dat niet in de verzameling van Noord-Brabant paste werd voorlopig verbannen naar de zolder. Een lijst van getekende kaarten die door het Rijksarchief in Noord-Brabant werd opgenomen, is beschreven in VROA 1903, blz. 87 t/m 89. In 1910 werd, na machtiging van de minister van Binnenlandse Zaken, de collectie van de zolder gehaald en verdeeld. Het Algemeen Rijksarchief kreeg naast de kaarten van de provincie Zuid-Holland, de kaarten van alle delen van de wereld toegewezen (Aanw. 1913 VII 4 t/m 22), en de Rijksarchieven in de provincies kregen ieder hun deel (VROA 1910 pag. 315, 331, 346, 436).
Opbouw van de collectie
Door het Rijksarchief te 's-Hertogenbosch werd de collectie getypeerd als volgt: "De geheele collectie was zeer verward en bestond in vele honderden bladen van allerlei formaat, waaronder ook tal van krabbels en fragmenten van teekeningen, alsmede eenige serieën van studie-teekeningen, van E.H. Bergsma als kadet. Verreweg het meeste was zonder titel of herkenningsmerk". De getekende kaarten die door het Rijksarchief zijn opgenomen, zijn beschreven in VROA 1903 blz. 86 t/m 89.
Slechts enkele niet gesigneerde kaarten in de collectie, beschreven in deze catalogus, zouden van de hand van Bergsma kunnen zijn.
De catalogus bevat dus niet alles, wat door E.H. en J.C. Bergsma verzameld is. Een deel van de collectie moet in de Rijksarchieven in de provincies gezocht worden.
De collectie omvat kaarten van alle delen van de wereld. Het merendeel bestaat uit gedrukte atlasbladen van zowel Nederlandse als buitenlandse auteurs. Er bevinden zich historische, militaire en andere thematische kaarten in de collectie. Opvallend groot is het aantal dubbelen. Van veel kaarten zijn twee, van enkele zelfs drie of vier exemplaren aanwezig, zonder dat er sprake is van verschillende drukken of staten.
Omtrent de manier waarop Bergsma verzameld heeft, is niet veel bekend. Op zijn werk kwam hij met kaarten en kaartmakende instanties in aanraking, wat hem het verzamelen gemakkelijker zal hebben gemaakt.
Waarschijnlijk zal hij ook veel van de atlasbladen op veilingen en in antiquariaten hebben gekocht. Een enkele keer staan persoonsnamen in potlood op de achterzijde van de kaart vermeld. Dit zou een aanwijzing kunnen zijn, dat hem ook kaarten geschonken werden.
Catalogisering
De collectie was zeer summier geordend naar regio onder verschillende nummers van de Aanwinsten over het jaar 1913 van het Algemeen Rijksarchief. De kaarten van Zuid-Holland waren geordend naar thema; Europa naar land/groter gebied, en de overige werelddelen waren niet onderverdeeld.
Van de kaarten was geen beschrijving gemaakt.
De verwerving van het archief
Het archief is bij Koninklijk Besluit of ministeriële beschikking overgebracht.
Het Algemeen Rijksarchief kreeg in 1910 naast de kaarten van de provincie Zuid-Holland, de kaarten van alle delen van de wereld toegewezen (Aanw. 1913 VII 4 t/m 22). Zie: 'Geschiedenis van het archiefbeheer'.

Inhoud en structuur van het archief

Inhoud
Het betreft hier voornamelijk atlaskaarten van de gehele wereld en Zuid-Holland in de periode 1570-c. 1890.
Verantwoording van de bewerking
Er is naar gestreefd, de beschrijvingen zo kort mogelijk te houden. Slechts die elementen zijn opgenomen, die van belang zijn voor de beeldvorming van een kaart. Van de meeste kaarten is de titel opgenomen; enkele hadden geen titel. Deze kaarten zijn van een eenvoudige beschrijving voorzien.
Daarnaast zijn aanvullende beschrijvingselementen opgenomen. Dat zijn:
inventarisnummer geografisch trefwoord
titel (cursief)
evt. aanvullende beschrijving of vertaling
auteur van de kaart
jaar
schaal
evt. kleur
evt. manuscript (anders: gedrukt)
legenda's, overzichtsbladen, kaartinzetten
etc. aantal bladen.
Het jaartal is, indien niet op de kaart vermeld, bij benadering gegeven. De schaal is niet omgerekend naar het metrieke stelsel. In N.B. 's worden vermeld: het aantal aanwezige exemplaren van een kaart, materiële toestand, verdere opmerkingen en eventuele vermelding in de literatuur (zie de bijlage lijst van afkortingen).
Ordening van het archief
Van de regionale ordening is niet afgeweken. Ik heb gebruik gemaakt van de regionale indeling van het Bureau CCK (Centrale Catalogus van de Kartografie) tot op provinciaal niveau. Hoewel niet aangegeven in de inhoudsopgave, zijn de kaartbeschrijvingen verder geordend van algemeen naar bijzonder: na de kaarten van een land volgen de provinciekaarten en vervolgens de stadsplattegronden. De laatste twee categorieën, en soms ook de eerste, zijn alfabetisch op trefwoord ingedeeld.

Aanwijzingen voor de gebruiker

Openbaarheidsbeperkingen
Volledig openbaar.
Beperkingen aan het gebruik
Reproductie van originele bescheiden uit dit archief is, behoudens de algemene regels die gelden voor het kopiëren van stukken, niet aan beperkingen onderhevig. Er zijn geen beperkingen krachtens het auteursrecht.
Materiële beperkingen
Het archief kent beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van kwetsbare of slechte materiële staat.
Aanvraaginstructie
Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:
  1. Creëer een account of log in.
  2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
  3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.
Citeerinstructie
Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.
VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Collectie Bergsma, nummer toegang 4.BMF, inventarisnummer ...
VERKORT:
NL-HaNA, Bergsma / Kaarten, 4.BMF, inv.nr. ...

Verwant materiaal

Beschikbaarheid van kopieën
Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar
Afgescheiden archiefmateriaal
De kaarten van andere provincies dan Zuid-Holland, enkele uitzonderingen daargelaten, berusten in de Rijksarchieven van de desbetreffende provincies.
Publicaties
Literatuurlijst Bodel Nijenhuis, J.T. & Eekhof, W. "De algemeene kaarten van de provincie Friesland". (Leiden en Leeuwarden) 1946. In: Acta Cartografica. "A series of monographs and studies on the history of cartography, reprinted from periodicals since 1800" . Vol. XIV/1972. Amsterdam. Bonacker, W. "Kartenmacher aller Länder und Zeiten" . Stuttgart, 1966. Duranthion, Marc. "La Carte de France, son histoire 1678-1978" . Paris, 1978. Fockema Andreae, S.J. & Hoff, B. van het, "Geschiedenis der Kartografie van Nederland, van den Romeinschen tijd tot het midden der 19e eeuw" . 's-Gravenhage, 1947. Koeman, C. "Atlantes Neerlandici. Bibliography of terrestrial, maritime and celestial atlases and pilot books, published in the Netherlands up to 1880" . 5 volumes. Amsterdam, 1967. Tooley, R.V. "Dictionary of mapmakers" . Amsterdam, 1979. Tooley, R.V. "Maps and Map-makers" . Londen, 1949. "Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek" . Onder redactie van P.C. Molhuysen, P.J. Blok (en anderen). Leiden, 1911-1937. 10 delen. "Verslagen omtrent 's Rijks Oude Archieven" . Deel 11 , 18 en 21, 's-Gravenhage, resp. 1903, 1910, 1913.

Bijlagen

Archiefbestanddelen