2.12.26 Inventaris van het archief van de Marinecommandant Australië, tot 27 oktober 1943 tevens Onderbevelhebber der Strijdkrachten in het Oosten en daarbij gedeponeerde archiefbescheiden, 1942-1947

Na 8 maart 1942, de val van Java, week een deel van de beroepsmilitairen uit naar Ceylon, terwijl ongeveer 1100 militairen uitweken naar Australië. Aangezien deze onvrijwillige ballingschap ongepland was, was er in de eerste weken in Australië geen sprake van enige operationele of administratieve organisatie. Het was enkel duidelijk dat de militairen in Australië onder commando vielen van de bevelhebber der strijdkrachten in het oosten (BSO). Op of omstreeks 1 maart 1942 werd schout-bij-nacht F.W. Coster, die zich in Australië bevond als voorzitter van de commissie tot aankoop van defensiematerieel, benoemd tot marinecommandant Australië (MCA). Aangezien Helfrich in Australië de behoefte had aan een onderbevelhebber, werd hij bovendien tegelijkertijd benoemd tot plaatsvervanger van de bevelhebber der strijdkrachten in het oosten, met de titel onderbevelhebber der strijdkrachten in het oosten (OBSO). Op 23 juni 1942 stelde de MCA over het KNIL-personeel in Australië een voorlopig waarnemend commandant aan, die later de titel legercommandant Australië zou voeren (LCA).

Afhankelijk van ouderdom in rang trad de LCA dan wel de MCA als OBSO op, namelijk de oudste in rang of anciënniteit van de in Australië dienende officier van land- danwel zeemacht. De BSO - en dus ook de OBSO - waren feitelijk alleen administratieve bevelhebbers. Operationeel waren ze ondergeschikt aan de geallieerde opperbevelhebbers.

De OBSO voerde het bevel over het in de South West Pacific Area gestationeerde Nederlandse en Nederlands-Indische legerpersoneel. Dit bevel beperkte zich echter tot die zaken, welke de gehele weermacht als één geheel beschouwd raakten. Deze enigszins cryptische instructie werd nader uitgewerkt in een brief van de BSO. Als zaken die dit betroffen werden aangehaald wijzingen in de traktementen, soldijen, toelagen, pensioenen en onderstanden, het verlenen van hogere (tijdelijke) rangen in bepaalde functies. In april 1942 vertrok generaal-majoor L.H. van Oyen naar de Verenigde Staten om de functie van commandant van de Royal Netherlands Military Flying School in Jackson uit te gaan oefenen. Hij werd tijdelijk vervangen door luitenant-kolonel N.L.W. van Straten.

Op 1 mei 1943 werden door de BSO voor de OBSO, MCA en LCA instructies vastgesteld waarin bovendien de onderlinge bevelsorganisatie werd geregeld. Tot dan aan toe was deze nog niet formeel geregeld. De zeer beknopte instructies van MCA en LCA dienden slechts om in grote lijn taak, bevoegdheden en arbeidsverdeling tussen deze twee functionarissen te regelen. Op dezelfde datum werd schout-bij-nacht F.W. Coster eervol ontheven van zijn functie van MCA en opgevolgd door tijdelijk schout-bij-nacht P. Koenraad.

Op 27 oktober 1943 keerde generaal-majoor L.H. van Oyen terug naar Australië. Hij werd vanaf diezelfde datum bevorderd tot luitenant-generaal. Tegelijkertijd met zijn terugkomst in Australië werd de functie van LCA opgeheven onder gelijktijdige instelling van de functie van commandant der Nederlands-Indische strijdkrachten (Clg). In dit commandement vervulde hij een dubbelrol, namelijk commandant van het KNIL en hoofd van het departement van Oorlog van Nederlands-Indië. Gezien zijn rangsverhoging werd hij ook OBSO. Hierop stelde de BSO de MCA onder zijn rechtstreeks bevel.

In 1944 bestond het hoofdkwartier van de MCA uit 5 afdelingen, te weten

1. staf
2. personeel
3. materieel
4. plaatselijke dienst
5. intendance en administratie. ( Inv. nr. 79. )

Onder overweging dat het nodig was verschillende onderdelen van de taak van de Nederlands-Indische dienst van scheepvaart weer in georganiseerd verband te doen verrichten stemde de BSO in april 1944 ermee in om bij het hoofdkwartier der marine in Australië een afdeling scheepvaart in te stellen. De afdeling stond onder bevel van de MCA, voor de werkzaamheden van deze afdeling echter was de MCA verantwoording schuldig aan de minister van Koloniën en later aan de luitenant gouverneur-generaal. De afdeling beheerde en onderhield vaartuigen en schafte deze ook aan. Ze voerde de leiding over de werkplaats te Merauke, was verantwoordelijk voor de loodsdienst en de voorbereiding van het herstel van de betonning en bebakening. Ook beheerde de afdeling scheepvaart havens zolang het departement van verkeer en waterstaat nog niet opnieuw was ingesteld.

Op 1 oktober 1945 werd het commando over de Koninklijke marine te Australië door Koenraad overgedragen aan kapitein ter zee jhr. H.A. van Foreest.

Wat betreft de organisatie van het hoofdkwartier toont een organigram, gedateerd 8 december 1945, dat onder de MCA als staf een adjudant, een chef staf en een plaatsvervangend MCA zijn geplaatst.

De staf is ingedeeld in 6 bureaus: inlichtingen, operaties, organisatie, verbindingen, koopvaardij, vliegdienst en secretaris. Daarnaast kende het hoofdkwartier de afdelingen materieel, personeel en plaatselijke dienst, intendant, geneeskundige dienst en marine radio dienst.

In de tussentijd verrichte het MCA nog een aantal belangrijke taken. Zo werden door het MCA goederen aangeschaft voor vervoer naar Nederlands-Indië. Ook was deze instantie verantwoordelijk voor de instandhouding en exploitatie van de marine luchtvaartdienst.

Voor meer informatie, zie onder andere:67-90. H.L. Zwitzer, "Het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger in Australië, 1942-1945", Mededelingen van de sectie militaire geschiedenis landmachtstaf , 8 (1985)

Toestand tot 1 november 1943:

Toestand na 1 november 1943:

De afdeling staf vormde tot eind 1943 geen zelfstandig archief.

In 1987 werden 24 dozen van dit archief - waarschijnlijk personeelsstukken - overgeplaatst van de afdeling post- en archiefzaken KM naar het CAD. In datzelfde jaar werden nog eens 58 dozen overgeplaatst van de afdeling maritieme historie naar het CAD. In 1995 werden archiefbescheiden, afgedwaald uit dit archief en opgenomen in wat was gaan heten de collectie Tweede Wereldoorlog van het Instituut voor Maritieme Historie, hiervan wederom afgescheiden en overgeplaatst naar het CAD. Bij het begin van de inventarisatiewerkzaamheden werden zo drie afzonderlijke archiefbestanden in het depot van het CAD aangetroffen.

In 1968 werd - onder andere - het personeelsarchief van de MCA over 1942-1947 vanwege de ontruiming van de archiefbewaarplaats aan de Slachthuiskade te Den Haag overgebracht naar het hulpdepot Westeinde van het Algemeen Rijksarchief.

Overbrenging van een overheidsarchief

Het archief is krachtens bepalingen van de Archiefwet overgebracht.

Het archief kent geen beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Marine: Marinecommandant Australië, tot 1943 tevens Onderbevelhebber der Strijdkrachten in het Oosten, nummer toegang 2.12.26, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, Marinecommandant Australië, 2.12.26, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar

Zie tevens inventaris CAD 157, inventaris van het archief van de legercommandant in Australië, 1942-1945. Te vinden op het Nationaal Archief onder toegangsnummer 2.13.93.

Een aantal van de zogenaamde evacuatierapporten, oorspronkelijk opgelegd in dit archief, waarin verslag wordt gedaan van de verdediging en de evacuatie van marine-onderdelen uit het toenmalig Nederlands Indië is na afloop van de Tweede Wereldoorlog gelicht en overgedragen aan de Commissie Onderzoek Gedragingen Nederlands-Indië, op het Nationaal Archief onder toegangsnummer 2.12.51.

Zie ook het archief van de Netherlands Forces Intelligence Service (NEFIS), op het Nationaal archief onder nummer 2.10.37.02.

De bevelhebber strijdkrachten oosten,

Stelt vast de volgende instructie voor den Onderbevelhebber Strijdkrachten Oosten (OBSO).

Artikel 1 De OBSO staat rechtstreeks onder het bevel van den Bevelhebber Strijdkrachten Oosten (BSO) en voert namens dezen het bevel over het in de SWP A gestationeerde deel der Nederlandsche en Nederlandsch-Indische weermacht, met inachtneming van het vermelde onder punt 2.

Artikel 2 Hij heeft indien hij marineofficier/legerofficier is geen bemoeienis met zuiver interne zaken van leger/maritiemen aard. Het in punt 1 bedoelde bevel beperkt zich tot de diensten, welke de geheele weermacht raken en omvat mede de vertegenwoordiging van de weermacht tegenover Nederlandsche en vreemde autoriteiten.

Artikel 3 Onverminderd het bepaalde in de laatste zinsnede van de tweede zin van het vorige punt, heeft hij geen bemoeienis met straf- en tuchtzaken.

Artikel 4 Mochten de ingevolge punt 1 onder zijn bevel gestelde Marine- en Legercommandant in Australië van oordeel zijn dat door den OBSO genomen beslissingen of getroffen maatregelen de uitvoering van hun taak schaadt, dan kunnen zij zich terzake door tussenkomst van den OBSO bij voorkeur schriftelijk of zoo nodig telegrafisch tot den BSO wenden. In dit geval zendt deze laatste de door hem ontvangen brieven of telegrammen door voorzien van zijn opmerkingen.

Artikel 5 De OBSO brengt den BSO een wekelijksch verslag uit over de plaats gehad hebbende oorlogshandelingen en de appreciatie van den toestand, terwijl tevens op den 1 en en 15en van de maand over de dislocatie der Nederlandsche Strijdkrachten een rapport wordt uitgebracht.

De Bevelhebber Strijdkrachten Oosten

(w.g.) C.E.L. Helfrich

De bevelhebber strijdkrachten oosten,

Stelt vast de volgende instructie voor den Marine Commandant Australië (MCA).

1 De MCA staat onder rechtstreeks bevel van den OBSO.

2. De MCA voert het bevel over de in de SWP A bevindende inrichtingen der Koninklijke Marine en over de aldaar gestationeerde maritieme strijdkrachten, met inachtneming van het gestelde van de instructie voor den OBSO.

3. Hij vertegenwoordigt de Koninklijke Marine tegenover Nederlandsche en vreemde autoriteiten.

De Bevelhebber Strijdkrachten Oosten

(w.g.) C.E.L. Helfrich

De bevelhebber strijdkrachten oosten,

stelt vast de volgende instructie voor den Leger Commandant Australië (L.C.A.)

1. De LCA staat onder rechtstreeksch bevel van den OBSO.

2. De LCA voert het bevel over de onderdeelen van het KNIL in de SWP A met inachtneming van het gestelde in lid 1 van de instructie voor den OBSO.

3. Hij houdt toezicht op de ten behoeve van het leger gedane uitgaven en treedt op als kasinspecteur tav de daarvoor bestemde gelden.

4. Hij vertegenwoordigt het KNIL tegenover Nederlandsche en vreemde autoriteiten.

5. Tav zuiver administratieve zaken het KNIL betreffend, is hij bevoegd rechtstreeks te corresponderen met den Minister van Koloniën.

De Bevelhebber Strijdkrachten Oosten

(w.g.) C.E.L. Helfrich

Op datum van aankomst in Australië van den generaal-majoor L.H. van Oyen van het wapen der militaire luchtvaart wordt de instructie MCA, zoals die was vastgesteld bij beschikking BSO d.d. 1 mei 1943 no. S5/4/31 gewijzigd zodat die komt te luiden:

Stelt vast de volgende instructie voor den Marine Commandant Australië MCA).

1. De MCA staat onder rechtstreeksch bevel van den BSO.

2. De MCA voert het bevel over de in SWP A bevindende inrichtingen der Koninklijke Marine en over de aldaar gestationeerde maritieme strijdkrachten, met inachtneming van het gestelde in lid 1 van de instructie voor den OBSO.

3. Hij vertegenwoordigt de Koninklijke Marine tegenover Nederlandsche en vreemde autoriteiten.

De Bevelhebber Strijdkrachten Oosten

(w.g.) C.E.L. Helfrich

Op dien datum worden tevens van kracht de hiernevens gaande (nieuwe) "Instructie van den OBSO", en de eveneens hiernevens gaande "Instructie voor den Clg", welke laatste is vastgesteld bij beschikking Minister van Koloniën d.d. 28 augustus 1943, no. 62/L.Cdo. De functie van LCA vervalt alsdan.

Namens de Bevelhebber der strijdkrachten in het oosten de chef van den Staf

(w.g.) L.G.L. van der Kun

1 Gevolg gevende aan de opdracht van den Minister van Marine no 130/2 ZG 1943 van 6 september 1943 heb ik de eer UhoogEdelgestrenge hiernevens te doen toekomen

a. afschrift van het besluit van den Minister van Koloniën d.d. 28 augustus 1943 no. 62/L.Cdo;

b. afschrift der bij beschikking sub a. vastgestelde instructie voor den commandant der Nederlandsch- Indische Legerstrijdkrachten;

c. de nieuwe instructie voor den OBSO welke door mij is vastgesteld.

2. Van het vermoedelijke tijdstip van aankomst van Generaal van Oyen in Australië zal ik U nader in kennis stellen. Hij begeeft zich eerst naar West-Indië.

3. Bij de aanvaarding der functie van Clg komt tegelijkertijd die van LCA te vervallen.

4. Te allen overvloede zij meegedeeld dat de sub 1 b en c vermelde instructies in overleg met den Minister van Koloniën, den BDZ en met mij zijn ontworpen.

5. Voor den LCA voeg ik een afschrift der sub la, b, c genoemde bescheiden benevens doordruk van dezen brief

6. De nieuwe instructie OBSO wordt van kracht op het tijdstip bedoeld in sub 2.

7. Op ditzelfde - sub 6 -vermelde tijdstip wordt in de thans geldende, op 1 mei 1943 door mij vastgestelde, instructie MCA, lid 1, in stede van OBSO, gesteld: BSO.

Londen, 28 augustus 1943

De minister van koloniën

uitoefenende het Algemeen Bestuur van Nederlandsch-Indië krachtens Staatsblad C.39;

gelet op:

artikel 32 van de Indische Staatsregeling; overwegende;

dat na het openvallen van de plaats van bevelhebber der Landmacht nog geen opvolger is benoemd en dat het noodig is tijdelijk in de benoeming in de waarneming te voorzien;

heeft goedgevonden:

a. bij het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger, met ingang van den dag zijner aankomst in Australië, te belasten met de waarneming van de functie van Commandant van het Leger en Hoofd van het Departement van Oorlog,

den Generaal-Majoor van het Wapen der Militaire luchtvaart, adjudant ibd van H.M. de Koningin,

L.H. van Oven

b. vast te stellen de hierbij gevoegde instructie voor voornoemden commandant.

Artikel 1

1. De Clg is, met inachtneming van het sub 2) in dit artikel vermelde, rechtstreeks gesteld onder den (wnd) Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indië, of, zoolang deze functie niet is vervuld, onder de autoriteit, aan wie het algemeen bestuur in Nederlandsch-Indië is opgedragen.

2. Met betrekking tot het beleid ten aanzien van de onder geallieerde bevelvoering gestelde legerstrijdkrachten, uitsluitend in verband met de krijgsverrichtingen in het Verre Oosten, is de Clg rechtstreeks gesteld onder den BSO (BDZ).

Artikel 2

De Clg bezit, met inachtneming van de thans geldende bijzondere omstandigheden, de bevoegdheden en verplichtingen van den Commandant van het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger en Hoofd van het departement van Oorlog van Nederlandsch-Indië.

Artikel 3

De Clg is belast met de voorbereiding en de uitvoering van de militaire maatregelen, welke mogelijk en noodzakelijk zijn voor het herstel en de handhaving van het Nederlandsche gezag in vrij, en van den vijand te bevrijden, Nederlandsch-Indisch gebied. Hij volgt ter zake de aanwijzingen van de autoriteit bedoeld in artikel 1, sub 1.

Artikel 4

1. In aangelegenheden, niet vallende onder art 1 sub 2), welke mede van belang zijn voor de Koninklijke Marine, pleegt de Clg overleg met den betrokken commandant der zeestrijdkrachten.

2. T.a.v. gemeenschappelijke diensten van de Koninklijke Marine en het KNIL worden v.z.n. afzonderlijke instructies vastgesteld.

Stelt vast de volgende instructie voor den Onderbevelhebber Strijdkrachten Oosten (OBSO)

Artikel 1 De OBSO, met standplaats Australië voert in de SWP A namens den BSO het bevel over de Nederlandsche diensten, instanties, inrichtingen e.d., welke beide onderdeel en der weermacht gezamenlijk betreffen, met inachtneming van de voor bedoelde diensten afzonderlijk vastgestelde instructies

Artikel 2 Hij vertegenwoordigt aldaar de Nederlandsche weermacht als zoodanig tegenover Nederlandsche en vreemde autoriteiten.

Artikel 3 De OBSO brengt de BSO een wekelijksch verslag uit over de plaats gehad hebbende oorlogshandelingen en de appreciatie van den toestand, terwijl tevens op den 1en 15en van de maand over de dislocatie der Nederlandsche strijdkrachten een rapport wordt uitgebracht.

Artikel 4 In zaken, welke het beleid betreffen in verband met de krijgsverrichtingen van de gezamenlijke strijdkrachten in de SWPA, treedt de OBSO op als vertegenwoordiger van den BSO.

Artikel 5 Mocht de Marine- of de Legercommandant in Australië van oordeel zijn dat door den OBSO zelfstandig genomen beslissingen of getroffen maatregelen tav het in punt 4 bedoelde beleid de uitvoering van hun taak schaadt, dan kunnen zij zich terzake door tussenkomst van den OBSO, bij voorkeur schriftelijk of zoo nodig telegrafisch, tot den BSO wenden. In dit geval zendt de OBSO de door hem ontvangen brieven of telegrammen door, voorzien van zijn opmerkingen.

Artikel 6 Deze instructie wordt van kracht op het tijdstip dat de instructie van den waarnemend Commandant van het Leger en Hoofd van het Departement van Oorlog van kracht wordt.

De Bevelhebber Strijdkrachten Oosten

(w.g.) C.E.L. Helfrich