2.05.286 Inventaris van het archief van het Nederlandse Gezantschap in Spanje (Madrid), (1888) 1939-1954

In de periode 1936-1939 woedde in Spanje de burgeroorlog. De republikeinse regering had in de voorafgaande periode weinig aandacht besteed aan buitenlandse betrekkingen. De enige vertegenwoordiging van Nederland bestond dan ook uit een Duitser, F. Schlosser. Zelfs nog in 1946, toen volgens een VN-resolutie alle gezanten uit Spanje teruggeroepen dienden te worden, waren er slechts vijf landen die aan die oproep gehoor konden geven. Andere landen hadden geen vertegenwoordiging van enige rang in Spanje.

Franco-Spanje stelde zich zelfbewust op. Bij de onderhandelingen met Nederland verwezen de nationalisten er zelfs naar dat franquistisch Spanje een groter oppervlak had dan Nederland, en toonden ze vertrouwen in de goede afloop van de oorlog. In dat opzicht hoefden ze niks te pikken van andere landen en vonden ze een 'agent' eigenlijk te weinig. In de praktijk accepteerden ze echter wel agenten, zolang de de facto erkenning openbaar was. Ze hielden echter wel een economische slag om de arm; er werd met nadruk op gewezen dat een de facto-erkenning en het uitwisselen van agenten niet betekende dat de commerciële betrekkingen normaliseerden.

In de loop van juli 1938 kwam er een verklaring tot stand welke een de facto-erkenning van het Franco-regime inhield waar beide partijen mee in konden stemmen. De handel met Franco-Spanje was gered, terwijl Nederland zich niet had verplicht tot een de jure-erkenning van Franco-Spanje. Ongeveer een maand voor het beëindigen van de burgeroorlog door de overwinning van Franco, werd de regering van Franco door Nederland de jure erkend en werd jhr. Van Panhuys, die tot die tijd als agent vanuit St. Jean de Luz had gewerkt, tijdelijk zaakgelastigde bij de Spaanse regering, waar al vrij snel C.H.J. Schuller tot Peursum aankwam als gezant. Van Panhuys werd de tweede man van het gezantschap.

De pesterijen begonnen na het overlijden van de verbannen koning Alfonso XIII. Voor de kerkelijke eredienst die in verband met het overlijden werd gehouden, werd de Nederlandse diplomatieke vertegenwoordiging niet uitgenodigd. Het was het startsein voor een reeks van officiële gelegenheden waarbij de Nederlandse gezant niet welkom was. Ook kreeg hij in plaats van de Spaanse minister van Buitenlandse Zaken alleen maar de Secretaris-generaal als hoogste regeringsfunctionaris te spreken.

Tijdens de naoorlogse besprekingen over de oprichting van de VN werd besloten dat staten met regimes die door buitenlandse strijdkrachten in het zadel waren geholpen, tegen de zin van de bevolking in, niet toegelaten zouden worden tot de VN of organisaties verbonden aan de VN. Er werd besloten dat dit ook voor Spanje gold, omdat Franco met Duitse en Italiaanse hulp de burgeroorlog zou hebben gewonnen. Ook speelde mee dat Spanje in de ogen van de internationale gemeenschap iets te veel met de fascistische vijand had geheuld en zich niet strikt neutraal had gehouden. Spanje ontkende dit in alle hevigheid en beriep zich op het non-interventiepact dat de Europese staten hadden gesloten met betrekking tot de Spaanse burgeroorlog, waaruit bleek dat de burgeroorlog uitgevochten was door Spaanse strijders. Ondanks de tegenwerpingen werd Spanje niet toegelaten tot de VN.

Het doel van de VN was het regime van Franco zo spoedig mogelijk te vervangen door een democratisch bewind. De mensenrechtensituatie in het land werd onder de loep genomen en naar aanleiding van dat onderzoek werd in december 1946 een resolutie aangenomen om de diplomatieke banden met Spanje te verbreken en het land uit te sluiten van de gespecialiseerde organen van de VN. Van Kleffens, de Nederlandse vertegenwoordiger bij de VN, was tegen de resolutie. Hoewel hij geen sympathie voelde voor het bewind, kon niet aangetoond worden dat Franco een gevaar voor de vrede was en dus moest het accepteren of verwerpen van zijn regime gezien worden als een Spaanse binnenlandse aangelegenheid. Van Kleffens zag juist heil in het handhaven van de diplomatieke betrekkingen, omdat zo nog enige controle uitgeoefend kon worden op Francos regime. Vooral het inmengen in binnenlandse aangelegenheden wilde Nederland ontmoedigen met het oog op zijn eigen 'politionele acties' in Indonesië, die later veroordeeld zouden worden door de VN.

De VS gingen eerst bilaterale militaire banden aan met Spanje. In ruil voor vliegbases leverde de VS wapens aan Spanje, leidde officieren op en ging handelsrelaties aan. Ook mocht Spanje vanaf 1948 van de Marshallhulp profiteren. De Westerse lidstaten van de NAVO waren hevig gekant tegen de Amerikaanse toenadering tot het ondemocratische Spanje. Volgens een verdedigingsstrategie zou de Atlantische verdediging steunen op Groot-Brittannië en Spanje als pijlers. Tegen de tijd dat de Russen daar zouden zijn, was het voor de andere Europese landen dan al te laat - vandaar o.a. de protesten van Frankrijk, dat de eigen verdediging gecompromitteerd zag. Het strategisch belang van de VS woog niet op tegen de politieke implicaties; immers, door het steunen van een fascistoïde regime, ondermijnde de VS het groeiende vertrouwen in de democratie in Europa. Daarbij vreesde West-Europa dat steun aan Franco de stijgende kansen op zijn omverwerping teniet zouden doen (zo leken de verbannen oppositiegroepen van de monarchisten en de socialisten zich te verenigen in Parijs). En Francos rechtvaardiging met verwijzing naar de ondermijnende positie van socialisten en communisten liep schade op door de succesvolle integratie van socialisten in de Italiaanse politiek. Nederland ondersteunde een onverminderde boycot van Franco's regime.

Het Nederlands beleid veranderde echter toen de Koude Oorlog vaste vormen aan begon te nemen en het fascistoïde regime van Franco een minder grote bedreiging voor de wereldvrede vormde dan de Sovjet-Unie en haar satellieten. Franco stond in dat conflict duidelijk aan de zijde van West-Europa.

Langzaamaan begon ook in de Nederlandse pers het idee wortel te schieten dat Spanje cruciaal was voor de verdediging van Europa en waarschuwde men ervoor de propaganda van de communisten te geloven, die Franco af bleven schilderen als een bondgenoot en geestverwant van Hitler. In 1952 ontstond er een breuk in het Europese socialistische blok over de vraag of Spanje buiten de VN gehouden moest worden (het eensgezinde 'ja' sneuvelde) en kon Spanje toetreden tot de UNESCO (UN Educational Scientific and Cultural Organization). In 1951 was er ook al weer een gezant naar Madrid gezonden, die in 1954 de status van ambassadeur kreeg.

In zijn reportage aan het departement classificeerde Schuller het bewind van Franco als een schrikbewind. Het verzet tegen zijn regime werd echter ernstig geschaad door de buitenlandse steun die het kreeg. Deze steun kwam voornamelijk vanuit Groot-Brittannië dat, enerzijds uit vrees voor een door communisten gedomineerde Spaanse republiek en anderzijds vanuit strategische oogpunt met betrekking tot Gibraltar, de betrekkingen met Franco niet al te ernstig wilde verstoren.

Naast de vele stukken met overwegend negatieve tendens over Franco's regime, was Nederland tegelijkertijd bezig met de charmes van met name Andalusië te ontdekken. Tussen de politieke commentaren op Franco's dictatuur, schitterden reisverslagen over stierengevechten en markten in pittoreske Zuid-Spaanse stadjes.

Ook bestond er een wederzijdse interesse voor religieuze groepen. De Spaanse correspondent in Amsterdam, Carlos Delgado Olivares, bracht de positie van de Nederlandse katholieken in beeld (op zijn opmerking dat de Nederlandse katholieken in aantal toenamen, maakte de gezant een notitie of die gegevens gecontroleerd konden worden), terwijl Nederlandse kranten aandacht schonken aan de achtergestelde positie van protestanten in Spanje. Het katholicisme was de officiële staatsgodsdienst en protestanten werden meer dan eens gedwarsboomd in het belijden van hun geloof, wat grote verontwaardiging teweegbracht in Nederland.

De Nederlands-Spaanse handelsbetrekkingen hadden zwaar te lijden onder de Spaanse Burgeroorlog en WO II. Relatief bleef het Nederlandse aandeel op de Spaanse markt weliswaar behouden, maar de totale omvang van de Spaanse buitenlandse handel was door het vele oorlogsgeweld en het internationale isolement in de naoorlogse jaren gehalveerd, en daarmee het Nederlands-Spaanse handelsvolume ook. Bijkomende factor was dat in 1948, toen er onderzoek werd verricht naar de Nederlandse handelspositie, de Franse en Duitse handel ook ingezakt waren, maar te verwachten viel dat deze twee economieën zich spoedig zouden herstellen en dan geduchte concurrenten van Nederland zouden worden. Tot 1950 toonde de Nederlandse-Spaans handel geen opleving, maar samenhangend met de politieke rehabilitatie van Spanje in de jaren '50 werd die wel verwacht.

Het archief van de Nederlandse vertegenwoordiging te Spanje (1888) 1939-1954 overlapt voor een gedeelte de inventaris van het archief van het gezantschap te Madrid (1893) 1914-1930 (1935). Dit heeft voor de nummering als gevolg gehad dat deze inventaris aansluit op het laatste inventarisnummer van de gedeeltelijke voorganger.

Deze inventaris bestaat uit twee duidelijk gescheiden gedeelten: de periode van (1888) 1939-1952 en de periode 1952-1954 (waarin de invoering van de nieuwe decimale code).

Het archiefgedeelte over de jaren 1931-1939 is grotendeels verloren gegaan tijdens de burgeroorlog.

In de jaren 1936-1939 was de enige Nederlandse vertegenwoordiger in Spanje de heer Schlosser (een Duitser). Deze heeft, aldus een door de ambassadeur (het gezantschap werd op 4 maart 1954 verheven tot ambassade) in 1961 ingesteld onderzoek, het toen bestaande archief meegenomen via Valencia naar Barcelona. Toen ook in Barcelona de strijd tot een climax kwam verliet de heer Schlosser Barcelona en begaf zich met het archief naar het Franse Perpignan. Wat er gebeurd is met archief aldaar is niet bekend. De heer Schlosser is in een concentratiekamp overleden.

Het archief 1939-1954 vertoont een aantal hiaten.

De archieven zijn in 1961 en in 1971 aan het departement overgedragen.

Overbrenging van een overheidsarchief

Het archief kent geen beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Nederlands Gezantschap/Ambassade in Spanje (Madrid), nummer toegang 2.05.286, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, Ambassade Spanje, 2.05.286, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar