2.04.53.12 Inventaris van het archief van het Centraal Stembureau voor de verkiezing van de leden der Staten-Generaal, 1918-1951 en van de Staatscommissie voor Evenredig Kiesrecht, 1913-1917

De grondwetsherziening van 1917 bracht het algemeen kiesrecht voor mannen, en de evenredige vertegenwoordiging. De Kieswet van 1896 werd ingrijpend gewijzigd en - onder hernummering van de artikelen van de wet - gepubliceerd bij Koninklijk besluit van 15 december 1917 S.694. Deze herziening van de Kieswet had enkele jaren ven voorbereiding gekost. Bij Koninklijk besluit van 15 november 1913 no. 45 was een staatscommissie ingesteld, welke de opdracht kreeg te onderzoeken welk stelsel van evenredig kiesrecht voor onze vertegenwoordigende lichamen het verkieslijkst zou zijn. De staatscommissie bracht al in mei 1914 verslag uit, waarbij waren gevoegd de ontwerpen van wet tot wijziging van de Provinciale Wet, de Gemeentewet en de Kieswet, met memories van toelichting. De regering nam deze voorstellen grotendeels over en belastte de staatscommissie met de redactie van de memorie van antwoord tijdens de parlementaire behandeling in de Tweede Kamer. Ook de algemene maatregel van bestuur tot uitvoering van de gewijzigde Kieswet werd door de Staatscommissie geschreven.

Het artikel 32 van de aldus gewijzigde Kieswet bepaalde de oprichting van een Centraal Stembureau, gevestigd in het gebouw van het Ministerie van Binnenlandse Zaken te 's-Gravenhage. Het was samengesteld uit vijf leden en drie plaatsvervangende leden. Aan het Centraal Stembureau werden een secretaris en een adjunct-secretaris toegevoegd. De leden,
plaatsvervangende leden en secretarissen werden door de Kroon benoemd - voor een periode van vier jaren - en ontslagen.

Aanvankelijk fungeerde het Centraal Stembureau slechts voor de verkiezing van de leden van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Maar na de grondwetsherziening van 1922 werd het Centraal Stembureau ook betrokken bij de verkiezing van de leden van de Eerste Kamer.

Het Centraal Stembureau besliste over de geldigheid van de lijsten van kandidaten en van lijstverbindingen, stelde de nummering van de lijsten vast en maakte de lijsten openbaar door publikatie in de Nederlandse Staatscourant. Na de gehouden verkiezingen stelde het Centraal Stembureau de einduitslag vast op basis van de door de hoofdstembureaus ingezonden processen-verbaal, bevattende het aantal stemmen dat op iedere kandidaat en op iedere lijst in de kieskringen was uitgebracht. De hoofdstembureaus voor de verkiezing van de leden der Tweede Kamer waren gevestigd ter gemeentesecretarie van de hoofdplaats van de achttien kieskringen. Die hoofdplaatsen waren de elf provinciehoofdsteden, alsmede Tilburg, Nijmegen, Rotterdam, Leiden, Dordrecht, Amsterdam en Den Helder. Voor de verkiezing van de leden der Eerste Kamer fungeerden Gedeputeerde Staten van elke provincie als (hoofd)stembureau. De
voorzitter van het Centraal Stembureau maakte de uitslag openbaar door publikatie in de Nederlandse Staatscourant. Het Centraal Stembureau deelde voorts aan de verkozen kandidaten mee dat zij benoemd waren. Bij het openvallen van een zetel in een der kamers, als gevolg van niet-aanvaarding van de benoeming, ontslag of overlijden, benoemde het Centraal Stembureau de
eerstvolgende kandidaat van de lijst, waarop de vacature was ontstaan.

De werkwijze van het Centraal Stembureau was geregeld in een algemene maatregel van bestuur ter uitvoering van artikel 32 van de Kieswet, het Koninklijk besluit van 12 december 1917 S.691. In artikel 10 van dit besluit werd het Centraal Stembureau nog opgedragen de minister van Binnenlandse Zaken desgevraagd van voorlichting en advies te dienen over
onderwerpen de uitvoering van de Kieswet rakende.

Na de inval der Duitse troepen in mei 1940 staakten de Staten-Generaal hun werkzaamheden. Verkiezingen werden niet meer gehouden: zo ging ook de verkiezing voor de Eerste Kamer in juli 1940 niet door. Het Centraal Stembureau ging aanvankelijk nog wel door met het benoemd verklaren van kandidaten na het ontstaan van een vacature in de elk der beide kamers der Staten-Generaal. Bij brief van 3 juni 1941 Z.8626 Ve/41 van de Generalkommissar für Verwaltung und Justiz werd het Centraal Stembureau meegedeeld dat voorlopig geen benoemd-verklaringen van kamerleden meer mochten plaatsvinden. Daarmee eindigden ook de werkzaamheden van het Centraal Stembureau. Na de bevrijding werden de werkzaamheden weer hervat, waarbij vooral de totale herziening van de kieswet veel inspanning vergde. Deze herziening leidde tot de Kieswet 1951 (Wet van 13 juli 1951, S.290) waarbij het Centraal Stembureau werd vervangen door de Kiesraad.

Artikel 12 van het Koninklijk besluit van 12 december 1917 S.691 belastte de secretaris met de zorg voor het archief. Er mochten geen stukken vernietigd worden zonder toestemming van het Centraal Stembureau. En zeker mochten geen stukken vernietigd worden vóór de afloop van de tijd waarvoor de verkiezing is geschied waarop zij betrekking hadden.

Er is echter wel veel verloren gegaan, want het archief is bij lange na niet compleet. Zo ontbreken de meeste agenda's van ingekomen en uitgaande stukken, en het merendeel der processen-verbaal van benoemd-verklaring. Van de eerste drie verkiezingen, zowel voor de Eerste als voor de Tweede Kamer (inv.nrs. 3-5 en 11-13) zijn slechts de processen-verbaal, vaststellende de uitslag van die verkiezingen bewaard gebleven. Processen-verbaal van vernietiging van de ontbrekende bescheiden zijn niet aangetroffen. De conclusie is gewettigd dat de secretaris(sen) van het Centraal Stembureau (of van de Kiesraad) niet erg zorgvuldig met het archief zijn omgegaan.

Het archief is in 1987 als onderdeel van het archief van de Kiesraad door het Ministerie van Binnenlandse Zaken aan het Algemeen Rijksarchief overgedragen. In 2008 is een kleine aanvulling van stukken, aangetroffen in het archief van de Kiesraad, aan het archief toegevoegd.

Het archief is krachtens bepalingen van de Archiefwet overgebracht.

Het archiefblok bevat stukken betreffende de vaststelling van de kandidatenlijsten en van de uitslagen van de verkiezingen van de leden der Staten-Generaal. Tevens is correspondentie aanwezig betreffende de advisering van de minister van Binnenlandse Zaken omtrent de uitvoering en wijziging van de Kieswet. Tevens zijn enige bescheiden aanwezig betreffende het Nederlandse kiesrecht afkomstig van de secretaris van het centraal Stembureau, alsook het archiefje van de Staatscommissie voor Evenredig Kiesrecht.

Het archief kent geen beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van slechte materiële staat.

Het archief bevat geen stukken welke in een zodanige staat verkeren, dat raadpleging of kopieëring ervan aan belemmeringen onderworpen zijn. Evenmin behoren buitenformaat stukken of anderszins afwijkende stukken tot het archief.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Centraal Stembureau, nummer toegang 2.04.53.12, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, Centraal Stembureau, 2.04.53.12, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn niet in kopievorm beschikbaar

Gedetailleerde verkiezingsuitslagen zal men in dit archief niet aantreffen. De reden hiervan is niet dat deze door de secretaris van het Centraal Stembureau zijn vernietigd, maar dat die gedetailleerde uitslagen het Centraal Stembureau nooit hebben bereikt. De originele stembiljetten met de processen-verbaal van de uitslag per stembureau zijn door de voorzitters van
die stembureaus ingeleverd bij de hoofdstembureaus. Daar zijn ze ingevolge artikel 94 van de Kieswet na de eerstvolgende verkiezing vernietigd. Gedetailleerdere uitslagen dan de uitslagen die zijn gepubliceerd in de Nederlandse Staatscourant zijn in archieven dus niet bewaard gebleven. Het is evenwel niet onmogelijk dat in regionale dagbladen wèl gedetailleerdere uitslagen van verkiezingen zijn gepubliceerd.

In de archieven van de Eerste en Tweede Kamer der Staten-Generaal bevinden zich stukken betreffende de benoemd verklaring van leden van die kamers wegens vacatures, ontstaan door niet-aanvaarding van benoeming, ontslag of overlijden van leden der Staten-Generaal.

Voorts kan men in het archief van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, Afdeling Binnenlands Bestuur stukken verwachten betreffende de adviezen van het Centraal Stembureau omtrent de uitvoering, toepassing en wijziging van de Kieswet. Eveneens bevinden zich in dat archief stukken betreffende de samenstelling van het Centraal Stembureau, de organisatie ervan en de staking der werkzaamheden in 1941.