1.01.19 Inventaris van het archief van de Raad van State, (1574) 1581-1795 (1801)

De Raad van State was opgericht als centraal regeringscollege bij uitstek. De leden van de Raad van State hadden in het college zitting zonder last of ruggespraak. De Raad heeft echter voornamelijk gefunctioneerd als college met uitvoerende taken, naast de Staten-Generaal. De Staten-Generaal bepaalden uiteindelijk de bevoegdheden van de Raad van State ten aanzien van de aan de Raad opgedragen taken.

De voornaamste taken van de Raad van State lagen op het gebied van oorlog, militie en financiën en bestuur van de Generaliteitslanden.

De Raad van State had tot taak het in bedrijf houden van het militaire apparaat te lande van de Republiek. Dat wil zeggen dat de Raad zorg droeg voor de bevoorrading en onderhoud van het leger en vestingwerken, monstering van manschappen, betaling van de soldij. Een aantal taken voerde de Raad van State rechtstreeks uit, een aantal taken werden gedaan door de provincies, die de geconsenteerde gelden zonder tussenkomst van de Raad van State aanwendden voor het bestemde doel, bijvoorbeeld voor de betaling van soldij. In de uitvoering van haar taken was de Raad van State financieel met handen en voeten gebonden aan de provincies en de Staten-Generaal.

De Raad van State stelde jaarlijks de staten van oorlog en de petities op en bood deze aan aan de Staten-Generaal. De petitie is te vergelijken met een bede waarbij een landsheer een bepaalde som geld vraagt. In de generale petitie werd elk jaar de financiële wensen neergelegd. De meeste posten betroffen de landsverdediging. In de staat van oorlog werd de afzonderlijke uitgaven voor de landsverdediging vermeldt, onder aantekening welke provincies deze voor zijn rekening zou nemen. Op basis van de staat verleenden de provincies consent voor de uitgaven. De daadwerkelijke uitgave van de geconsenteerde bedragen werd vaak rechtstreeks gedaan door een provincies aan belanghebbende, dus zonder tussenkomst van de Raad.

De Raad van State oefende onder gezag van de Staten-Generaal het bestuur uit over de Generaliteitslanden. Daartoe gingen jaarlijks commissies uit de Raad op inspectiereis, waarbij de fortificatiën werden geïnspecteerd, werken aanbesteed, belastingen verpacht en andere financiële verplichtingen werden gecontroleerd.

Verder had de Raad van State ook enige bemoeienis met het buitenlands beleid van de Republiek: het betaalde de kosten van de gezanten en commissarissen in het buitenland.

De Raad van State oefende ook rechtspraak in militaire aangelegenheden, over eigen personeel en in geschillen van financiële aard en de heffing van 's Lands middelen.

De Raad van State telde twaalf leden uit de Verenigde Provinciën (uit Holland drie, uit Friesland en Zeeland, ieder twee, Utrecht en Overijssel elk een Gelderland twee, na 1674 een en Groningen Stad en Lande een, na 1674 twee), met volledig stemrecht.

Voorts hadden in de Raad de stadhouders zitting. De positie van de stadhouders verschilde met die van de gewone leden. De stadhouder wordt in adviesaanvragen afzonderlijk genoemd.

Aan de Raad waren een thesaurier-generaal en een secretaris verbonden. De secretaris had geen, de thesaurier-generaal wel stemrecht. Dat stemrecht was wel afhankelijk van het gedogen van de Raad.

De Raad werd verder bijgestaan door ambtenaren, waaronder de ontvanger-generaal, commiezen en klerken.

Toen op zijne beurt het Bondgenootschap te Lande in Februarij 1798 werd opgeheven, had er eene schifting plaats tusschen de beide departementen van dit collegie, het beheer van oorlogszaken en het beheer der financien. De werkzaamheden tegelijk met de archieven tot elk dier beide gedeelten behoorende, gingen over aan de voor elk beheer bestemde agentschappen, sedert ministerien. Het schijnt echter, dat die schifting ruw in haar werk ging en het aandeel van elk agentschap bij vertrekken en kasten werd aangewezen. Van 1807 tot 1812 bevond zich dus het eene gedeelte dier archieven met de archieven van Financien bij het Ministerie, later Generaal-intendantschap van Financien en der Keizerlijke schatkist in Amsterdam, vereenigd. De chef van divisie, J. J. de Vries, had daarover het opzigt. Eerst in 1812 werd door Tourlet een gedeelte van dat Archief van den Raad van State ter vervoering naar Parijs opgeschreven. Vroeger, waarschijnlijk reeds bij de komst van de Hauterive, zal dit het geval geweest zijn met het andere gedeelte der archieven van den voormaligen Raad van State, welke tot de zaken van oorlog betrekking hadden en die langs denzelfden weg eerst bij het agentschap, later Departement van Oorlog, gekomen waren. Die stukken zijn van Parijs in 1814 teruggekomen, zooals zij vervoerd waren en ten minste gedeeltelijk op hunne oude plaatsen hersteld.

In 1827 echter werd, volgens intentie des Konings en op last van Zijne Koninklijke Hoogheid, den Commissaris-Generaal van Oorlog, van 18 Augustus, het toenmaals bij het Departement van Oorlog aanwezige archief van den Raad van State, op geringe uitzonderingen na, aan het Rijks-Archief overgegeven. Na de overgave zijn nog nieuwe gedeelten van dat archief voor den dag gekomen en bij het Departement van Oorlog nedergelegd. Zij hadden gedeeltelijk in het artillerie-magazijn te Amsterdam berust, gedeeltelijk waren zij in het lokaal van het departement van den grootmeester der artillerie geplaatst geworden.

Voorts verdienen, behalve het origineel der Unie van Utrecht en eenige daartoe behoorende stukken, ook vermeld te worden de Indices, zoo op de resoluties der Staten-Generaal als op die van den Raad van State, grootendeels minuten, door den eersten klerk A. Bogaers, op last van den Raad van State vervaardigd, met nog eenige andere stukken den staat van oorlog rakende, welke onder hem waren verbleven en door zijn zoon, den Heer F. Bogaers, aangeboden, reeds in den jare 1814 met het Rijks-Archief werden vereenigd.

Eerst in 1834, toen het Rijks-Archief in het bezit kwam van de verzameling des heeren Wijckerheld Bisdom zelven van 1785-1787 Thesaurier-Generaal, kon het blijken hoeveel er aan het archief van den Raad van State ontbrak.

Daaruit kwam eene kopij-inventaris voor den dag, tijdens het secretarisschap van Hop aangevangen en onder het Thesaurierschap van Gilles in 1779 voltooid. Tot op hunnen tijd schijnt eene verregaande zorgeloosheid in het bewaren zijner archieven bij dat collegie te hebben bestaan. Eerst toen werden de stukken, in de raadkamer aanwezig, voor het eerst geinventariseerd, en de inzage van dien inventaris leidde ons tot eene belangrijke ontdekking.

Klaagden wij hierboven over verwaarlozing van art. 69 van het traktaat van Munster, op een enkel punt werd het uitgevoerd. Welligt ten gevolge van het traktaat van 1661, waarbij het land van Limburg en Overmaze tusschen de tot dusverre strijdende partijen werd verdeeld, nam de Raad van State ook de uitvoering van het bewuste artikel ter hand en, bij besluit van 6 Junij 1662, werd de beroemde regtsgeleerde Dirk Graswinckel, toen griffier der Chambre mi-partie, gelast naar de Spaansche Nederlanden te reizen; te Mechelen, bij den grooten raad; op het stadhuis te Vilvoorden, in het van ouds bekende charter-tresoor te Brussel, op de reken- en leenkamer, de charters, titels en processtukken af te halen, welke de thans Staatsche Nederlanden raakten. Van een man als Graswinckel viel niet anders te wachten, dan eene bekwame uitvoering van zijnen last. Ongelukkig vond hij in Belgie, als partij, regtsgeleerden, even bekwaam als hij en zoo mogelijk nog vuriger liefhebbers van oude privilegien, zoo als: Loijens, Stockmans, de Pape. Vier jaren maakten hem die het lever en zijne zending zuur; eindelijk slaagde hij door de gunst van den Landvoogd, den Markies de Castel Rodrigo, en nog slechts gedeeltelijk. Processtukken van lateren tijd dan die der Spaansche onlusten, bekwam hij niet terug ; moedwillig of oogluikend werden de charters achtergehouden, welke heerlijkheden of gewesten betreffen, die niet onder het onmiddellijk beheer der generaliteit kwamen, zoo als: van Bergen op Zoom, Breda, Ravestein, Kuik, Boxtel enz.; maar daarentegen werden van toen af zeer belangrijke charters over Maastricht en den lande van Valkenburg, 's Hertogenbosch en zijne meijerij, het land en de stad van Heusden aan ons overgegeven, in de raadkamer van den Raad van State weggesloten en vergeten, zoo zelfs, dat het spoor dier overgifte voor onderzoekers als Matthaeus, van Mieris, Bondam, Kluit en van Spaen verloren gebleven is.

Wat was er van die stukken geworden? Zij vulden de zevenen acht en twintigste lade van slechts eene der vier loketkassen van den Raad van State, waarvan de inhoud evenzeer der opmerking ontgaan was. De ontdekking van het eene leidde tot de ontdekking van het andere: ook in de loketkassen van den Raad van State, waren onder vele stukken, die slechts de dubbelden waren van originelen reeds in het archief der Staten-Generaal voorhanden, eenige voor het defensie- en krijgswezen, voor de geschiedenis onzer financien, voor het beheer der generaliteitslanden en der buitenvestingen niet onbelangrijk.

Het meeste, om kort te gaan, werd na gedane navrage teruggevonden in de bureaux van het voormalig Amortisatie-Syndicaat, thans Agentschap van Financien, te Amsterdam en in het begin des vorigen jaars (1853) van daar naar het Rijks-Archief overgebragt. Wij wachten eene nadere beslissing, of het gevondene voor altijd met ons fonds zal kunnen worden vereenigd; maar reeds nu zou het ondankbaar zijn de namen niet te vermelden van den heer agent, jhr. J. van Iddekinge, van den heer referendaris bij dat agentschap, J. J. van Leuwen, en van den commies bij het Departement van Financien, W. A. van der Jagt, die alle in hunne betrekking, hetzij tot het behoud, hetzij tot de ontdekking dier stukken hebben medegewerkt.

In 1827 werd een groot deel van het archief naar het ARA overgebracht. Het archief is regelmatig aangevuld met archiefbescheiden die bij het Ministerie van Oorlog waren achtergebleven, en met stukken die in 1798 bij het Ministerie van Financiën terecht waren gekomen. De stukken betreffende de rechtspraak van de Raad van State zijn grotendeels overgekomen met het archief van de Hoge Militaire Vierschaar. Tenslotte zijn er in de loop van de jaren kleinere aanvullingen geweest, vanuit de collectie Aanwinsten, vanuit het archief van de Stadhouderlijke Secretarie en vanuit de collectie Zijne Majesteit 1828. Rond 1950 zijn nog stukken toegevoegd, welke afkomstig waren van het Ministerie van Defensie, en tot dantoe in beheer bij de Tweede Afdeling van het Algemeen Rijksarchief.

Het archief van de Raad van State bestaat uit een aantal series, bundels en losse stukken. De series zijn in het algemeen ondergebracht in de Hoofdrubriek A van de inventaris. De hoofdrubrieken B - G bevatten series en bundel betreffende de taakuitoefening van de Raad van State. In deze rubrieken zijn ook de losse stukken te vinden.

Van de resoluties zijn de net-resoluties in 1862 in bruikleen overgebracht naar het Rijksarchief in Noord-Brabant. De minuut-resoluties zijn hier beschreven onder de inventarisnummers 1-386. Onder de inventarisnummers 1871-1875 zijn de secrete (geheime) resoluties te vinden. De minuut- en secrete resoluties zijn geordend op datum, evenals de bijlagen: de uitgaande en de ingekomen brieven. Van de uitgaande stukken zijn twee series in het archief: brieven en adviezen aan de Staten-Generaal (inventarisnummers 547-571) en uitgaande brieven aan de overige correspondenten (inventarisnummers 516A-540 en 543-546). Op de resoluties en uitgaande stukken zijn indices in het archief (inventarisnummer 572 en 542). De serie ingekomen brieven is, zeker voor wat de 16e en 17e eeuw betreft, niet compleet. Uit de inventaris van 1748 blijkt dat de serie ingekomen brieven toen al zeer incompleet was.

Andere series in het archief zijn:

• Commissieboeken (inv.nrs. 1523-1543): hierin zijn de commissies (aanstellingsbesluiten) opgenomen van militairen van de rang van kapitein en hoger.
• Aktenboeken (inv.nrs.1544-1568), welke de door de Raad van State afgesloten contracten bevatten, met name betreffende de defensie te land en de Generaliteitslanden.
• Instructieboeken van de Raad van State (inv.nrs. 1880-1883).
• Presentieboeken van de Raad van State (inv.nrs. 2260-2283).
• Verbalen van de commissies tot inspectie van fortificaties, troepen, tienden en verpachtingen (inv.nrs. 1569-1870) in de Generaliteitslanden.

Rubriek B bevat stukken betreffende de Unie van Utrecht. In de rubriek C Defensie te lande bevinden zich de volgende stukken: militaire correspondentie, stukken betreffende benoemingen, campagnes, rapporten betreffende oorlogen en campagnes, inrichting en omvang van het leger, vestingwerken, kustverdediging, troepenverplaatsingen, pensioenen, e.d. In deze rubriek zijn ook de stamboeken en conduite- en ranglijsten van de legeronderdelen opgenomen. Stukken betreffende militaire onderwerpen zijn ook te vinden in andere rubrieken, met name Financiën van de Generaliteit.

De rubriek D Financiën van de Generaliteit bevat stukken betreffende de financiën van het leger, consenten van de provincies, schulden/vorderingen van en op vreemde mogendheden, alsmede subsidies van en aan vreemde mogendheden. Ook staan in deze rubriek stukken beschreven betreffende de financiële administratie van de Raad van State. De grootste serie is evenwel die van de staten van oorlog (inventarisnummers 1226-1389), met de series petities en consenten (inv.nrs. 2221-2259). De serie staten van oorlog is niet meer compleet. Voor ontbrekende Staten kan men ook het archief van de Staten-Generaal raadplegen. Onder de rubriek D.3 Rekeningen staan de rekeningen van de rekenplichtige ambtenaren die gerangschikt die aan de Raad van State verantwoording schuldig waren. Deze rekeningen betreffen inkomsten en uitgaven in de Generaliteitslanden en het leger.

Stukken betreffende het beheer en bestuur der Generaliteitslanden zijn beschreven in rubriek E. Het betreft o.a. stukken betreffende inkomsten uit verpondingen, tienden, verpachtingen en inkomsten uit andere bronnen. Voorts bevat deze rubriek stukken betreffende kerkelijke zaken, geestelijke goederen en bedijkingen. De Generaliteitslanden bestonden uit Staats-Brabant, Landen van Overmaze, Staats-Opper Gelre, Staats-Vlaanderen en Wedde en Westerwolde.

In de rubriek F staan de stukken beschreven betreffende de rechtspraak door de Raad van State, terwijl de laatste rubriek G stukken betreffende het archief van de Raad van State zelf bevat.

Het archief kent beperkingen voor het raadplegen van stukken als gevolg van kwetsbare of slechte materiële staat.

Op de Commissieboeken (inventarisnummers 1523-1543) is een digitale index beschikbaar.

Op de Stamboeken, conduitelijsten etc. (inventarisnummers 1933-2028) is een digitale index beschikbaar.

Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal van het Nationaal Archief doen. Om te kunnen reserveren dient u de volgende stappen te volgen:

1. Creëer een account of log in.
2. Selecteer in de archiefinventaris een archiefstuk.
3. Klik op ‘Reserveer’ en kies een tijdstip van inzage.

Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.

VOLLEDIG:
Nationaal Archief, Den Haag, Raad van State, nummer toegang 1.01.19, inventarisnummer ...

VERKORT:
NL-HaNA, Raad van State, 1581-1795, 1.01.19, inv.nr. ...

Inventarisnummers van dit archief zijn in kopievorm beschikbaar

Allereerst zij gewezen op de archieven van de voorlopers van de Raad van State, voordat deze in 1588 zijn definitieve vorm kreeg:

• archief van gouverneur-generaal Matthias, aartshertog van Oostenrijk, en de Raad van State nevens hem, 1578-158-, nummer toegang 1.01.01.02;
• archief van de Kamer der Beden van de Generaliteit: Tresorier-Generaal; Ontvanger-Generaal der Beden van de Generaliteit, 1576-1581, nummer toegang 1.01.01.03;
• archief van de Generale Landraad [1581-1582]; François, Hertog van Anjou en de Raad van State nevens hem [1582-1583], 1581-1583, nummer toegang 1.01.01.05;
• archief van de gemachtigden tot het Beleid der Financiën en Beden [1582]; Kamer der Beden [1582-1584], (1577) 1582-1584, nummer toegang 1.01.01.06;
• archief van de gedeputeerden van de Geünieerde Provinciën aan de Oostzijde der Maze, 1583, nummer toegang 1.01.01.08;
• archief van de Raad van State, 1584-1586, nummer toegang 1.01.01.09;
• archief van de gouverneur-generaal graaf van Leycester en de Raad van State nevens hem, 1586-1588, nummer toegang 1.01.01.10;
• archief van de Kamer van de Tresorie dezer Landen [1586]; Kamer van Financiën en Domeinen [1586]; Kamer van de Tresorie [1586-1588], 1586-1588, nummer toegang 1.01.01.11.

Ook andere colleges en instituten dan de Raad van State bemoeiden zich met zaken die tot het taakgebied van de Raad van State gerekend kunnen worden. Voor onderzoek naar dergelijke zaken, verdient het aanbeveling ook de archieven van deze colleges te raadplegen. De colleges waren:

• de Staten-Generaal, nummer toegang 1.01.02;
• de Generaliteitsrekenkamer, nummer toegang 1.01.43;
• de Stadhouderlijke Secretarie, nummer toegang 1.01.50;
• de Hoge Krijgsraad (militaire jurisdictie), nummer toegang 1.01.45.

In de particuliere archieven van personen die functies in de Raad van State en Staten-Generaal bekleedden, zijn ook stukken betreffende de Raad van State en diens bemoeienissen te vinden:

• Collectie Fagel, 1513-1927, nummer toegang 1.10.29;
• Collectie Fagel, Supplement, 1524-1795, nummer toegang 1.10.94;
• Collectie Bisdom, 1280-1810, nummer toegang 1.10.06;
• Archief Adriaan Bogaers, 18e eeuw, nummer toegang 1.10.19;
• Collectie Evertsen, 19e eeuw, nummer toegang 1.10.28;
• Archief Van Hees, 18e eeuw, nummer toegang 1.10.96;
• Collectie Van der Hoop, 1287-1807, nummer toegang 1.10.42 - 1.10.44

De archieven Fagel, Bisdom en Bogaers zijn m.n. van belang vanwege de toegangen op delen van het archief van de Raad van State, die zich in deze archieven bevinden.

In het Brabants Historisch Informatie Centrum te 's-Hertogenbosch berust verder het archief van de Raad van Brabant, 1586-1811, nummer toegang 19.

Het archief van de Raad van Vlaanderen berust in het Zeeuws Archief te Middelburg, waar het is opgenomen in de Rechterlijke Archieven Zeeuws Vlaanderen, 1447-1796, nummer toegang 11.