In het midden van de 14e eeuw breekt er een slepend conflict uit in Holland en Zeeland: de Hoekse en Kabeljauwse twisten. De strijd duurt voort tot het einde van de 15e eeuw, al zijn er ook lange tussenpozen van vrede.
Strijd om macht
Eeuwenlang hebben edelen alle macht en welvaart in handen. Met de opkomst van steden vanaf de 11e eeuw komt daar verandering in. Stedelijke elites worden enorm rijk dankzij de handel. Bovendien krijgen steeds meer steden stadsrechten. Hierdoor kunnen zij zichzelf besturen en belasting innen zonder inmenging van edelen. De Kabeljauwse partij bestaat voornamelijk uit stedelijke elites die deze machtsverschuiving willen doorzetten. De Hoekse partij bestaat daarentegen voornamelijk uit edelen die hun machtsposities willen behouden. Familieruzies, regionale conflicten en politieke idealen spelen echter ook een belangrijke rol. Uiteindelijk draaien de twisten voornamelijk om persoonlijke macht en belangen. Sommige edelen en steden wisselen daarom meerdere keren van kant.
Andere twisten
De 14e en 15e eeuw zijn een tijd van conflict en sociale verandering in de Lage Landen. De Hoekse en Kabeljauwse twisten zijn hier slechts één voorbeeld van. Zo strijden in Utrecht de Lichtenbergers tegen de Fresingen, in Friesland de Schieringers tegen de Vetkopers, in Gelderland de Heeckerens tegen de Bronckhorsten en in Vlaanderen de Klauwaards tegen de Leliaards. In al deze conflicten speelt de strijd tussen stedelijke elites en adel een rol.
In 1345 overlijdt graaf Willem IV van Holland tijdens een oorlog tegen de Friezen. Willem had geen erkende kinderen, maar wel enkele zussen. Zijn oudste zus, keizerin Margaretha van Beieren, wordt door keizer Lodewijk IV als nieuwe gravin aangewezen. Zij is echter niet veel in het land. Daarom laat ze het bestuur over aan haar jonge zoon, Willem V.
Geldnood
Margaretha benoemt Willem V in 1349 tot graaf van Holland en Zeeland in ruil voor een enorme hoeveelheid geld. Financieel staat Willem V er echter niet goed voor. In ruil voor nieuwe stadsrechten had Willem IV veel geld geleend van de Hollandse steden om oorlog te voeren. Deze grafelijke leningen moeten nog terugbetaald worden. Als Willem V nu ook zijn moeder moet afbetalen, dan zullen de Hollandse steden en edelen nog meer geld moeten ophoesten. Zij keuren de betaling daarom af. De meeste steden willen echter wel dat Willem V officieel de macht overneemt, omdat ze geloven dat hij hun belangen zal vertegenwoordigen. De meeste edelen blijven daarentegen trouw aan Margaretha. Zo ontstaat er een tweestrijd tussen moeder en zoon.
De edelen en stedelijke elites die zich met de machtsstrijd tussen Margaretha en Willem bemoeien, doen dit in eerste instantie als individuen. Wanneer de strijd heftiger wordt, verenigen zij zich in twee kampen om beter samen te kunnen werken.
Kabeljauwen en Hoeken
De ondersteuners van Willem V krijgen de naam ‘Kabeljauwen’. Waarschijnlijk verwijst deze naam naar het wapen van het Huis Beieren, de familie van Willem V. De blauwgrijze ruiten op dit wapen lijken namelijk op de schubben van een vis. De ondersteuners van Margaretha worden ‘Hoeken’ genoemd. Die naam verwijst naar (vis)haken waarmee je kabeljauwen kan vangen. De namen worden in de 15e eeuw voor het eerst officieel gebruikt.
Kabeljauwse verbondsakte
In mei 1350 komt een groep edelen in Delft bijeen. Samen met de bestuurders van de stad sluiten zij een verbond met het doel om Willem V officieel graaf van Holland en Zeeland te maken. Later in het jaar sluiten vrijwel alle Hollandse steden zich daarbij aan. De ondertekenaars eisen echter wel dat Willem belooft om in Holland te blijven wonen en om geen land of rechten van de hand te doen zonder toestemming van de edelen en steden. In feite stelt het Kabeljauwse verbond voorwaarden waar een goede vorst aan moet voldoen. Het idee dat een vorst verplichtingen heeft ten opzichte van zijn of haar onderdanen zal zich in latere eeuwen verder ontwikkelen.
Hoekse verbondsakte
In reactie op de Kabeljauwse verbondsakte sluiten de Hoeken in september 1350 ook een verbond. Zij beloven om Margaretha te steunen. In tegenstelling tot de Kabeljauwen leggen de Hoeken hun vorst geen beperkingen op. Hieruit blijkt een ideologisch verschil tussen de twee kampen, al spelen ideologische overwegingen voor de meeste deelnemers aan deze strijd geen hoofdrol.
In eerste instantie lijken de Hoekse en Kabeljauwse twisten met een sisser af te lopen. Na een korte periode van strijd dwingt Margaretha af dat Willem V zich weer aan haar onderwerpt. De keizerin lijkt de gravin van Holland en Zeeland te blijven. De Kabeljauwen plegen in 1351 echter een succesvolle staatsgreep. Er breekt een ware burgeroorlog uit waar zelfs de koning van Engeland zich mee bemoeit. Willem V weet de strijd uiteindelijk te winnen en wordt de nieuwe graaf. Moeder en zoon sluiten in 1354 vrede.
Na de vrede
De overwinning van Willem V is goed nieuws voor de Kabeljauwen. De Kabeljauwse edelen nemen de belangrijke posities van de Hoekse edelen over en de steden krijgen meer rechten. Na een jaar trekt Willem V alle speciale rechten die door hem en Margaretha zijn verleend echter in, waarna hij slechts een deel weer teruggeeft. Ook de Hoekse en Kabeljauwse verbonden worden opgeheven. In de Hoekse verbondsakte worden drie sneeën gemaakt om deze te cancelleren (nietig verklaren). Willem V probeert op deze manier de ruzie tussen de Hoeken en Kabeljauwen te beëindigen en zichzelf boven de partijen te plaatsen. In 1356 overlijdt Margaretha. Het jaar daarop wordt Willem V wegens een ernstige psychische aandoening vervangen door zijn broer Albrecht.
De twisten gaan door
Ondanks de inspanningen van Willem V blijven de spanningen tussen de Hoeken en Kabeljauwen bestaan. Ruzies om de troonopvolging bieden keer op keer nieuwe aanleidingen voor gewelddadige conflicten. Pas in 1490 komen de twisten definitief tot een einde met een Kabeljauwse overwinning.
Onderstaande gegevens zijn nodig om de archiefstukken op te vragen in het Nationaal Archief. Gedigitaliseerde stukken kunnen in hoge kwaliteit gedownload worden.
Belening van Holland, Zeeland en Friesland aan Margaretha (1346)
Inventaris van het archief van de Graven van Holland, 1189-1581 (ca. 1650).
3.01.03, inventarisnummer 179.
Uitkering voor Margaretha (1349)
Inventaris van het archief van de Graven van Holland, 1189-1581 (ca. 1650).
3.01.03, inventarisnummer 26.
Getuigenisverklaring Kabeljauwse verbondsakte (1350)
Inventaris van het archief van de Nassause Domeinraad: Raad en Rekenkamer te Breda, 1170-1580 (1582).
1.08.01, inventarisnummer 1447.474.
Nog niet digitaal beschikbaar.
Hoekse verbondsakte: edelen (1350)
Inventaris van het archief van de Nassause Domeinraad: Raad en Rekenkamer te Breda, 1170-1580 (1582).
1.08.01, inventarisnummer 1448.475.
Nog niet digitaal beschikbaar.
Hoekse Verbondsakte: Margaretha (1350)
Inventaris van het archief van de Nassause Domeinraad: Raad en Rekenkamer te Breda, 1170-1580 (1582).
1.08.01, inventarisnummer 1449.476.
Nog niet digitaal beschikbaar.
Willem V ontwerpt zich aan zijn moeder (1350)
Inventaris van het archief van de Nassause Domeinraad: Raad en Rekenkamer te Breda, 1170-1580 (1582).
1.08.01, inventarisnummer 1450.477.
Nog niet digitaal beschikbaar.
Vredesakte Willem V en Margaretha (1354)
Inventaris van het archief van de Graven van Holland, 1189-1581 (ca. 1650).
3.01.03, inventarisnummer 29.
Leiden geeft stadsrechten terug (1355)
Inventaris van het archief van de Graven van Holland, 1189-1581 (ca. 1650).
3.01.03, inventarisnummer 245.
Verder lezen
Het ontstaan van de Hoekse en Kabeljauwse twisten - H.M. Brokken.
Verhandeling over den oorsprong der Hoeksche en Kabeljaauwsche twisten, ontleend uit echte, meest onbekende gedenkstukken - J.C. de Jonge.
Verhandelingen en onuitgegeven stukken, betreffende de geschiedenis der Nederlanden - J. C. de Jonge.
